Tempora en mores
Door een tekort aan mannelijke erfgenamen werd de positie van devrouwen int de eerste Romeinse keizerlijke dynastie (27 v.C. tot 69n.C.), het Julisch-Claudische huis, steeds belangrijker.Zij bleven niet meer op de achtergrond, maar traden in deopenbaarheid. Dat kon tot letterlijk zichtbare spanningenleiden, ontdekte Lien Foubert.
De 28-jarige historica Foubert startte in 2005 met haarpromotieonderzoek aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Ze brachtvoor haar onderzoek ook enige tijd door aan de universiteit vanOxford en het Koninklijk Nederlands Instituut in Rome. Al in 2006verscheen van Foubert het boek ´Agrippina, keizerin van Rome´(Leuven, Davidsfonds). En dat was een vrouw die nog in de 18e eeuwopera’s inspireerde, vanwege haar kleurrijke verleden, optreden enmachtswellust. Op 12 mei promoveert Foubert op haarproefschrift: Women going public. Ideals and conflictsin the representation of Julio-Claudian women.
Legitimatie van de macht
De eerste keizer van het Romeinse rijk, Augustus, hadgeen eigen zonen. Omdat hij zijn macht alleen kon overdragen aaneen mannelijke erfgenaam, adopteerde hij zijn schoonzoon Tiberius.Deze was tevens zijn stiefzoon was, want hij wasgeboren in een eerder huwelijk van Augustus’ vrouw, deroemruchte keizerin Livia.
Ook in de jaren na Augustus en na Tiberius moest de dynastievaak erg creatief omspringen met de lijn van de opvolging dooreen voortdurend gebrek aan directe mannelijke erfgenamen. Vrouwenwerden degenen die macht konden doorgeven: was het niet door eenerfgenaam te baren, dan wel door een andere (familie)band met eenman die zo troonopvolger werd.
De relatie van die mannen met de ‘echt Julisch-Claudische vrouwen’vormde de legitimatie van de macht. Daarom kwamen de vrouwen ookletterlijk prominenter in beeld, bijvoorbeeld op munten, in reliëfsen in beeldengroepen. “Hun afbeelding diende als een soort reclamevoor de dynastie”, aldus Lien Foubert.
Een mooi voorbeeld levert de foto boven dit artikel. U zietop de voorgrond de broers Claudius (links) en Germanicus(rechts). Achter hen hun echtgenotes, Agrippina de jongere enAgrippina de oudere, die dochter en moeder waren.Opvallend: Agrippina de oudere draagt als ‘stamoudste’een niet zo goed zichtbare helm. Hieronder zit u hoe debeeldvorming nadien duidelijk veranderde:
Foto links: Agrippina en echtgenoot keizer Claudius. Hand inhand, naast elkaar, even groot. Foto rechts:Agrippina kroont haar zoon Nero tot keizer.
Ongepast gedrag?
Het was voor de Romeinen lastig hóe ze de vrouwen inbeeld moesten brengen. Tot aan de inrde van het keizerschapwas het publieke domein voorbehouden aan mannen en hoordenvrouwen in het private, huisellijke domein van deechtgenote en moeder of in religieuze settings, zoals die van deVestaalse Maagden.
Tijdens het bewind van Augustus en zijn opvolgers zochten zijde grenzen op van het privé-domein en overschreden ze die soms.Foubert: “De geschreven antieke bronnen veroordelen dat gedrag. Alsde vrouw van de keizer naast hem staat bij de ontvangst vanbuitenlandse gasten, op gelijke hoogte, vinden ze dat ongepast.Maar zij is wel dé reden dat die keizer daar kan staan. Dus moet zewel.” En moest hij dus ook wel!
Venus, Minerva en zelfs Roma zelf
Beeldengroepen, afbeeldingen op reliëfs en op muntenmaken het conflict tussen de publieke en private rol van deJulisch-Claudische vrouwen, en de pogingen om dat te verzoenen,zichtbaar. Zo werden zij in verband gebracht met godinnen als Venus(liefde) of Ceres (vruchtbaarheid) en voorzien van attributen alseen hoorn des overvloeds, om hun taak als echtgenote en moeder tebenadrukken.
Sommige beelden verraden meer spanning: bijvoorbeeld die waarinAgrippina de oudere een – niet goed zichtbare, maar toch – helmdraagt. Of andere beelden waarin de first ladiesgeassocieerd worden met Minerva , een tamelijk ‘militante’godin. Of als Dea Roma, de vergoddelijkte figuur die voor destichting van de stad stond. Dan wordt de beschermende taakvan de vrouwen ineens heel anders vorm gegeven.
Terug naar de achtergrond
Bij Nero, de laatste keizer uit de Julisch-Claudischedynastie, komt het conflict een paar keer erg duidelijk in beeld.Veelzeggend is een beeld van Agrippina de jongere, Nero’s moeder,die haar zoon tot keizer kroont. Ook zijn er in Nero’s tijd muntengeslagen waarop Agrippina even groot is afgebeeld als haar zoon enzelfs met hem op gelijke hoogte staat.
Foubert: “Pas vanaf Caligula kwamen überhaupt vrouwen voor opmunten, maar dan of wel heel klein, of wel pas als ze dood waren.Op de munten die na de gewaagde serie geslagen werden, kentAgrippina haar plaats weer: op de achtergrond.”
Het liep dan ook niet goed af. Nero poogde zijn moeder opallerei manieren van zich af te schudden. Een moordaanslag opeen praalschip mislukte. De ijzeren keizerin wist naar de kustte zwemmen en verscheen ineens weer aan het hof, waar haarwonderbaarlijke overleving als goddelijk gunstbewijs aan dedynastei gevierd moest worden. Niet lang daarna stierf zij doorvergiftiging.
Foto links: Agrippina weer naar deachtergrond
Foto rechts: Agrippina de oudere en zoon Nero opgelijke hoogte
Madonna en Carla Bruni
De lezer van ScienceGuide weet natuurlijk alles overAgrippina, de weduwe van keizer Claudius en moeder van Nero. Recentpubliceerden wij uitgebreid over de uitvoering van Georg FriedrichHändels geweldige opera over deze
De studenten werden daarbij ‘getraind’ door de EngelseHändelspecialist en countertenor Michael Chance. Dezesprak met ScienceGuide over zijn ervaringen methet talent van de jonge zangers en het werk van de grotecomponist. De hoofdrol van de machtswellustige -en sowiesowellustige- potentate werd niet alleen met panache gezongen,maar ook geacteerd als ware de studente nu al een volleerdtoneelbeest. Het was de Romeinse keizerin -zelf een volleerdactrice der macht- waardig.
De aankleding van de heerseres gedurende de opera inverschillende uitdossingen uit de verschillende fasen van het imagovan Madonna -met de Jean Paul Gautier kostumering uiteraard in deslotfase- deed de rest. Isn’t she marvellous?’ zei Chancedan ook.
In 2011 of 2012 zal bij uitgeverij Bert Bakker eenpopulair-wetenschappelijke uitgave van Fouberts proefschriftverschijnen.
Meest Gelezen
‘Compensatoir toetsen komt kwaliteit hoger onderwijs wél ten goede’
‘Juist bij flexibiliteit heeft student behoefte aan structuur’
Minister: “Verengelsing ondermijnt de toegankelijkheid van universiteiten”
Wet leeruitkomsten: Doorgeschoten individualisering of broodnodige keuzevrijheid?
Kamer zet voorlopig streep door volgende ronde Groeifonds