Geld voor wetenschap onder de loep

Nieuws | de redactie
26 februari 2014 | De universiteiten krijgen het zwaar. Het kabinet bereidt een omwenteling voor in de financiering van de wetenschap. Overheidsgeld zal gaan naar ‘kritische massa’ en veel minder naar behoud van bestaande WO-structuren. Inspelen op succes in Europa wordt topprioriteit.

Minister Bussemaker verwacht dit voorjaar de rapportage van het zogeheten IBO, interdepartementaal beleidsonderzoek, over de manier waarop de regering haar investeringen in onderzoek en R&D verdeelt, inzet en effectief maakt. Dat geld is immers, Europees gezien, niet alleen relatief gering, maar wordt ook verdeeld binnen en door een zeer complex geheel van instituties, mechanismen en organisaties. Het IBO had al klaar moeten zijn, maar uit Haagse kringen klinkt, dat de betrokken ambtenaren  uitstel hebben gekregen, om hun klus grondig genoeg af te ronden.

Uitbenen en leegbloeden

Het rapport ‘Vorming in Vorsen’ van de commissie-Rinnooy Kan uit 1990 gaf al een aanzet tot een kritische hervorming op dat terrein. Er ontstonden veel meer interuniversitaire topinstituten om samen de beste onderzoekers op te leiden. De uitzonderlijke bloei van de impact en kwaliteitsscores van het WO-werk sinds 20 jaar in de internationale rankings is daar mede de vrucht van, ondanks de blijvende schraalheid van dat investeringsniveau.

In 2010 waarschuwde het Nederlands Observatorium van Wetenschap en Technologie, voor de ontwikkelingen die zich inmiddels hadden voorgedaan. Men zag dat universiteiten vanwege de bezuinigingen hun gelden voor samenwerkingsverbanden steeds meer ‘in eigen zak’ staken en bijvoorbeeld de onderzoekscholen uitgebeend werden, waarbij consortia van meerdere instellingen – ook internationaal –  leeg bloedden.

Met negen klassieke universiteiten en drie TU’s heeft Nederland echter een reeks kleine tot middelgrote academische centra, die elk voor zich ‘te smal’ zijn en te weinig massa opbrengen om groot, internationaal toonaangevend onderzoek structureel vol te houden. Het NOWT gaf aan dat de ontwikkelingen wereldwijd voor zo’n beperkte kritische massa grote gevolgen kunnen hebben.

Weinig geld, veel impact?

De opstellers van het IBO zijn feitelijk een antwoord op deze constateringen aan het formuleren, dat het kabinet kan benutten voor een herijking en herinrichting van zijn investeringen in de wetenschap. Door de kortademigheid van de kabinetten sinds 2010 – Balkenende IV viel in februari 2010, Rutte I kwam in het oktober 2010 en viel al in april 2012, Rutte II kwam in november 2012 – waren er los van het rapport-Veerman nog geen analyses opgesteld en consequenties daaruit getrokken. Daar komt bij dat met de komst van Horizon 2020 en de Topsectoren de inhoudelijke sturing van R&D fors op de schop ging.

Het kennissysteem zal zich op deze fundamentele veranderingen moeten (willen) richten en daar optimaal van zien te profiteren. Het geld dat OCW en anderen daar in steken moet dat aanmoedigen en de kwaliteit en de impact verder helpen vergroten.

Dat met weinig geld veel wordt bereikt – van een Nobelprijs voor grafeen, het Majoranadeeltje en de quantumcomputer, ruimtevaart en astronomie successen tot energietransitie – is immers geen vanzelfsprekendheid voor de langere termijn. Het IBO onderzoekt daarom welke factoren hier cruciaal zullen blijken en welk beleid bij zal dragen aan optimalisering.

Pregnante vragen op komst

Duidelijk is dat de bestaande organisaties in het WO en de onderzoekkoepels pregnante  vragen kunnen verwachten. Terwijl met Horizon 2020 en andere internationale investeringsprogramma’s – ESA, ITER, CERN etc. – de kritische massa wereldwijd snel groter wordt voor het doen van lange termijn onderzoek, is in ons land de massa onverminderd klein en het verdeelsysteem complex. Vaak is dit nog sterk monodisciplinair ingericht. Ook de topsectoren met hun negen ‘zuilen’ hebben dit extra accent gegeven.

De interdisciplinaire, veelal internationaal werkende structuren als de onderzoekscholen, zijn daarnaast veelal marginaal gehouden. Minister Bussemaker moest in november 2013 nog een Salomonsoordeel doordrukken om VSNU, KNAW en Sodola tot afspraken te brengen over een transparante en meer doeltreffende verdeling van de investeringen, bijvoorbeeld. Dat dit samenviel met de start van het IBO, dat geleid wordt door Financiën en niet door het vakdepartement OCW, kan geen toeval zijn.

Het IBO zal naar verwachting de lijn uitzetten, dat het overheidsgeld veel effectiever kan en moet worden ingezet. Met hetzelfde geld is veel meer ‘op te halen’, zeker ook in internationale samenwerkingsverbanden, dankzij de sterke reputatie die Nederland nu nog heeft. De te kleine ‘kritische massa’ zal het kennissysteem moeten herijken, in lijn met de prestatieafspraken met het HO. De daarin aangekondigde zwaartepuntvorming zal meer dan papier moeten blijken te zijn.

Neiging tot verkokering

Nederland zal bovendien veel slimmer en gerichter moeten inspelen op Europa, zo zou uit het IBO blijken. Met het overheidsgeld als ‘matchingsmiddel’ kan in Horizon 2020 en andere programma’s veel beter nog gescoord worden. Dit laten de successen bij de ERC-grants bijvoorbeeld al zien, waar men op deze wijze weet te werken.

Ook de krachtige positie van ons land – met ESTEC als infrastructuur – in de Europese ruimtevaart bewijst dit. Dat die positie in 2012 bijna de nek omgedraaid werd vanwege een eenzijdige focus op de topsectoren, is overigens een signaal hoe kwetsbaar zo’n interdisciplinair zwaartepunt kan worden als een land de aansluiting mist. Dit raakt meteen EZ en topsectoren. Waar deze de neiging tot ‘verkokering’ van programma’s en sectorale structuren aanwakkeren, blijken zij nu al weinig zinvol.

 De thematische aanpak van Horizon 2020 met de ‘Grand Challenges’ – en de door Van Rompuy benadrukte, grote lange termijn investeringen van de EU in doorbraakterreinen als grafeen-technologie en de digitale economie – sluiten nu al niet meer aan op wat ons land prioritair dacht te maken. Zowel inhoudelijk als organisatorisch niet. Het IBO zal daarom zowel het WO, de koepels als de ministeries de nodige ‘grand challenges’ voorleggen om in eigen huis tot modernisering en een eigentijdse blik te komen.  


«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK