Kennisicoon uit Letland

Nieuws | de redactie
29 oktober 2014 | Weinig levens heeft de Mauerfall zo omgewenteld. Vaira Vike-Freiberga was asielzoeker in Marokko, werd Canadees wetenschapscheffin, Baltisch staatshoofd en Europees rolmodel. ScienceGuide sprak met haar.

Letland was in 1940 slachtoffer van een gruwelijke deal tussen Hitler en Stalin. De Nazi-tiran greep Polen, de Sovjet-dictator Oekraïense en Wit Russische resten van dat land, roofde delen van Finland en lijfde de Baltisch republieken in. 51 jaar zuchtten de Letten onder onderdrukking, verbod van hun taal en cultuur, deportaties, ‘russificatie’ en plundering van hun economie.

Meerdere ballingstochten

De scholier Vaira Vike-Freiberga vluchtte met haar ouders voor de bezetting door het Rode Leger. Berooid belandden zijn in 1940-41 in Marokko, waar hen asiel verleend werd door de Franse autoriteiten. Het meisje met de talenknobbel leerde er het Frans en dat hielp haar bijzonder na de volgende ballingstocht.

De Letse vluchtelingen vonden uiteindelijk een tehuis in het Franstalige deel van het Britse Empire, Montreal in Canada. Freiberga kreeg daar een uitzonderlijke loopbaan in de wetenschap en de cultuur van de Nieuwe Wereld. Nederland kan hier weer eens van leren hoeveel menselijke gastvrijheid naar onderdrukten het eigen land en de eigen beschaving kan verrijken.

‘Glued to my TV’ 

Als pyschologie-hoogleraar werd zij in Canada zowel de president van de Royal Society – de KNAW aldaar – als vicevoorzitter van de Wetenschapsraad van de regering van haar nieuwe vaderland. Ook leidde ze vele culturele verenigingen en initiatieven die de Letse taal, cultuur en muziektradities in Canada en de USA levend hielden, terwijl in haar vaderland het Sovjet-bewind deze trachtte te vernietigen.

9 november 1989 viel de Berlijnse Muur. Freiberga vertelt: “Bij ons in Canada werd de Val van de Muur live en direct volledig uitgezonden op het nieuwskanaal. Ik zat vastgeklonken voor het scherm. ‘I was glued to my TV’”

“Natuurlijk dacht ik aan mijn vaderland toen. Zou mijn land nu ook kunnen gaan ‘ruiken’ aan de vrijheid, zoals de DDR-burgers dat die nacht durfden? Uren zaten we te kijken.”

“Het was toen al een tijdje een bittere grap die we in de kringen van de Letse ballingen deelden. De mensen zeiden: ‘Jij zou een uitstekende president kunnen zijn, als we een land hadden’. Dat dit waar werd… weet u dat is een wonder. The miracle of my life.”

Van balling naar president

In 1991 kwam de bevolking van de drie Baltische landen in opstand tegen de Sovjet Unie. Zij vormden de langste mensenketen uit de wereldgeschiedenis, honderden kilometers lang, om hun verbondenheid en hun roep om vrijheid uiting te geven. Gorbatsjov en het Rode Leger konden weinig meer doen dan Estland, Letland en Litouwen hun onafhankelijkheid te gunnen, na een kort bloedbad dat de wereld schokte.

Vaira Vike-Freiberga werd door het nieuwe, democratische Letland gevraagd het wetenschapsbedrijf van haar vaderland te helpen herinrichten na vijftig jaar Sovjet-beleid. In 1998 verhuisde zij definitief naar Riga. Een jaar later al koos men haar tot president van de republiek. Freiberga was de leider die haar land tot de EU en de NATO liet toetreden. Begin 2015 is Letland zelfs de voorzitter van de Unie.

Om 2003 werd zij herkozen voor tweede termijn, maar die herverkiezing leek meer op een kroning dan een electorale strijd. Met eer overladen nam zij in 2007 aan het eind van haar tweede termijn afscheid van de nationale politiek. In 2008 wezen Vrij Nederland en ScienceGuide haar aan als ‘de droomkandidaat’ voor de post van eerste ‘president van Europa’, die in 2009 zou worden benoemd door de Raad van regeringsleiders. Zij werd toen door verschillende Oosteuropese landen zelfs voorgedragen, maar Merkel en Sarkozy kozen voor Herman van Rompuy.

Een vrouw van formaat

In 2008 waren in elk geval staatslieden als Max van der Stoel en Ben Bot zeer op haar hand voor die post. “Zij is een vrouw van formaat,” zeiden zij tegen VN en ScienceGuide. “Zij is iemand die haar nek durft uit te steken. Een voortreffelijke kandidaat.”

ScienceGuide gasthoofdredacteur Martin Paul onderstreept het oordeel van Van der Stoel. “Een indrukwekkende dame, dat is zij absoluut. Ik ben zeer benieuwd naar haar verhaal en hoe zij naar het Europa van de toekomst kijkt.”

Zij trad in Den Haag op in een lezing met de jonge Belgische historicus Jonathan Holslag, wiens analyses van het huidige Europa veel aandacht trekken. Voorafgaand daarvan sprak Vaira Vike-Freiberga met ScienceGuide en Vrij Nederland.

U had in Canada een grote loopbaan in de wetenschap en het bestuur. Hoe keek u naar Europa toen u gevraagd werd in Letland de nationale zaak te komen dienen?

“Toen ik terugkwam in Europa was duidelijk dat dit werelddeel iets heel anders was geworden dan de wereld die ik als kind en vluchteling had moeten verlaten. Bij ons in Canada, in de ‘new world’ dachten we niet zo vaak aan Europa. Zoiets als de EU daar was niemand zich echt van bewust. Dat die zo belangrijk is, dat zag bijna niemand aan de andere kant van de oceaan.

Als Canadees burger merkte ik één ding wel. Als ik in Londen aankwam met het vliegtuig, moest ik met mijn paspoort met het wapen van de Queen toch heel lang in de rij staan. Mensen van de EU mochten naar de fast lane en konden meteen door. En ik had nota bene het zelfde staatshoofd als de Britten, hahaha.

Binnen de EU, als Letse bestuurder, ontdekte ik de enorme complexe dynamiek van de Unie en haar lidstaten. Die is fascinerend. Canada vindt zichzelf al een complex land, met twee taalgemeenschappen. Nou, de EU is een factor honderd complexer.”

De Val van de Muur betekende het einde van de scheiding van Europa. Ook uw land werd daardoor volledig op z’n kop gezet. Hoe was dat?

“De Val van de Muur was niet alleen maar iets in Berlijn, het was de opening van heel het oosten van Europa. Voor ons is 23 augustus dé historische dag. Toen was er die mensenketen van honderden kilometers lang tussen de hoofdsteden van onze Baltische landen. Dat bewees definitief dat onze volkeren hun vrijheid wilden.

Die vrijheid is nu een realiteit. De burgemeester van Riga is een etnische Rus van de partij die zich heeft verbonden aan die van Poetin in Moskou. Hij won de gemeenteraadsverkiezingen en dus is hij onze burgemeester. Dat kan dus in mijn land als democratie in Europa!”

Uw land is begin 2015 de voorzitter van de Europese Unie. Wat doet u dit?

“Letland was van de kaart geveegd, letterlijk. Hitler en Stalin deden in 1939 hun deal. Ons land werd daardoor in 1940 weggevaagd. De westerse landen hebben dat zo gelaten na 1945, het IJzeren Gordijn sloot ons permanent op.

Wij hebben alles meegemaakt. Deportaties naar Siberië van veel van onze landgenoten. Mijn ouders zijn gevlucht. Ik kwam als kind op school in Marokko en leerde daar het Frans!

En straks voeren wij als vrije, democratische Letten Europa aan. Dat doet mij heel veel, dat begrijpt u toch wel?

Uw buurlanden zijn niet eenvoudig. Belarus heeft een gruwelijke dictator. Rusland is na de MH17 ook in Nederland een groot probleem. Hoe ziet u dit?

“Mijn hart bloedt voor Rusland. Onze grote buur is een cultuurnatie van allure. Men is gefrustreerd, want de Sovjet Unie is geïmplodeerd en dat zien veel Russen, ook Poetin, als een soort nationale denigratie.

Dat is verkeerd vind ik. Het is juist een bevrijding voor elke Rus die zijn land een warm hart toe draagt. Maar zo voelt men dit niet. Ik sprak hierover met president Bush. Toen ik op het Witte Huis kwam, vertelden ze mij dat ons land zo klein was dat ik alleen door Cheney ontvangen zou worden. Ook goed, dacht ik. Hij vertelde dat Bush even langs zou komen voor de foto en om handjes te schudden. Hij kwam ook en bleef een uur. Hij wilde mijn visie op Rusland en Poetin horen. Nou,  die heb ik gegeven.

Bush had in zijn eigen ontmoeting met Poetin ‘diep in zijn soul gekeken en een goed mens gezien’. Ik zei dat ik dat heel mooi vond, maar als hoogleraar psychologie toch iets meer had gezien. Poetin is een sociopath. Iemand die de zwakke plekken van zijn medemensen opzoekt en ze daar dan kapot maakt. Daar is hij in getraind in de KGB. Bush luisterde zeer intens en is daarna zijn idee van Poetin wel gaan relativeren. Hij luisterde, daar heb ik respect voor. Anderen weigerden dit te doen, zoals Chirac bijvoorbeeld.”

En hoe ziet u de toekomst van Belarus?

“Weet u, ik heb hoop voor dat buurland van ons. Ja natuurlijk is Loekasjenko een tiran. Maar hij ziet zichzelf als een man van het volk, als een soort democraat. En hij ziet dat hij nu onder zware druk komt te staan.

Die goedkope gasprijs die hij nu nog kan doorverkopen die loopt af. Loekasjenko moet met Europa gaan praten, wil hij overleven. Hij zal dan ineens de democratie ontdekken. Loekasjenko wordt zomaar ineens de democraat die Belarus naar Europa leidt. Wie weet? Hij zou dat zomaar kunnen doen. Om te overleven zijn zijn vrienden en hij tot veel bereid vermoed ik.”

Hoe ziet u de komende jaren in Europa? Is de aanpak met de nieuwe commissie Juncker een goede?

“Als gewoon burger van de EU verwacht ik natuurlijk dat zij het perfect gaan doen. Onze eisen aan ‘Brussel’ zijn immers altijd buitengewoon hoog. Hoe ingewikkeld de Unie ook is, wij burgers verwachten dat ze in Brussel alles even snel en moeiteloos regelen. Een beetje realisme kan geen kwaad.

Wat Juncker heeft gedaan in zijn nieuwe commissie vind ik eigenlijk heel clever. Door met vicevoorzitters te gaan werken die grote lijnen doen en het beleid coördineren, kan hij zorgen voor een betere sturing. Dat was nodig, maar omdat elk land zijn eigen Eurocommissaris wil hebben, kon hij niet schrappen in posten. Deze oplossing is dan een goede.

De Europese Commissie was gegroeid naar een opzet van grote silo’s die weinig met elkaar samenwerken. Daar kan Juncker nu doorheen breken. Ik snap overigens heel goed dat elk land een Eurocommissaris wil. Letland is een kleine lidstaat, Nederland is ook geen heel groot land. Ieder van ons wil een sterk symbool van zijn rol in Europa, we willen zichtbaar vertegenwoordigd zijn. Die symboliek is in een democratie ook van betekenis. “

Uw boodschap is dus eigenlijk heel optimistisch, zelfs voor Minsk.

“Ik zeg het u in Nederland en mijn landgenoten in Letland. Herinner wie je bent en tel je zegeningen in de welvarende, vreedzame EU van nu. Wanhoop niet, zeur en klaag ook niet. Werk hard en werk samen. Dat maakt ook Europa sterk en rijk, ook geestelijk rijker dan ooit.”


«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK