Oefenplaats voor volwassenheid
“In mijn essay stel ik de vraag of de discussie over de kwaliteit van onderwijs louter gevoerd zou moeten worden in termen van de mate waarin het onderwijs datgene doet wat de samenleving ervan verlangt, of dat het onderwijs ook zelf ergens voor dient te staan. Tegenover de functionaliteit van het onderwijs onderzoek ik de positieve betekenis van wat vanuit het perspectief van de samenleving als de disfunctionaliteit van het onderwijs verschijnt.
Argument voor disfunctionaliteit
Ik geef een onderwijspedagogisch argument voor die disfunctionaliteit door te benadrukken dat het in het onderwijs niet alleen om de aanpassing en inpassing van kind en jongere in de bestaande sociaal-maatschappelijke orde kan gaan, maar dat er ook altijd aandacht moet zijn voor de vorming van kind en jongere tot zelfstandig persoon.
Die oriëntatie betekent echter niet dat onderwijs en opvoeding zouden moeten plaatsvinden in een ‘pedagogische provincie,’ volledig afgeschermd van de samenleving. In mijn bijdrage onderzoek ik een derde weg waarin de taak van onderwijs en opvoeding wordt geformuleerd als het mogelijk maken van een volwassen in en met de wereld zijn, waarbij volwassenheid wordt gezien als het in de wereld zijn zonder zichzelf in het centrum van de wereld te plaatsen, iets wat ook van belang is voor een volwassen democratie en een volwassen omgang met de uitdaging van de ecologische problematiek. Vanuit deze invalshoek positioneer ik de school als een oefenplaats voor volwassenheid.
Kwaliteit is misleidend begrip
Er wordt enorm veel over kwaliteit gesproken, maar vaak wordt er niet zoveel gezegd. Beter dan de vraag naar onderwijskwaliteit is de vraag naar wat goed onderwijs is, en de term ‘goed’ laat zien dat het hier gaat om een normatieve kwestie gaat en dus om waarden en waarderingen. Het economische kwaliteitsdiscours met de obsessie voor ‘de klant is koning’ lijkt dat grotendeels vergeten te zijn. En dan is er nog het probleem van de performativiteit: dat operationalisaties van kwaliteit als definities van kwaliteit gaan gelden, zodat bijvoorbeeld de positie in een ‘league table’ zelf het strategisch doel van een (onderwijs)organisatie wordt.
Veel discussies over goed onderwijs zien het onderwijs louter als een functie van de samenleving, dat wil zeggen als een maatschappelijk subsysteem dat ten doel heeft datgene te genereren of produceren waar de samenleving behoefte aan heeft. We zien dat in de idee van het onderwijs als motor van de kenniseconomie of de idee dat het onderwijs sociale cohesie tot stand moet brengen, maar ook in allerlei ‘educaties’ zoals burgerschapseducatie, natuur- en milieu-educatie, gezondheidseducatie enzovoorts, waarbij maatschappelijke problemen op het bordje van het onderwijs worden gelegd in de hoop en verwachting dat die daar opgelost kunnen worden. Zelfs de idee dat het onderwijs een investering in je eigen toekomst is – zowel in termen van ‘Bildung’ as ‘employability’ – past in deze functionalistische kijk op onderwijs.
Eigen taak voor opvoeding
Het risico met deze manier van denken is dat de vraag of het onderwijs wellicht ook zelf ergens voor dient te staan buiten beeld verdwijnt. Maar er is een lange traditie waarin wordt betoogd dat het onderwijs niet louter tot taak heeft het kind aan te passen aan en in te passen in de bestaande sociaal-maatschappelijke orde, maar ook zorg dient te dragen voor de vorming van kind en jongere tot zelfstandig, zelf denkende, kritische en verantwoordelijke persoon. Daar ligt een eigen taak voor opvoeding en onderwijs – een taak die op gespannen voet staat met datgene wat de samenleving vaak van het onderwijs verlangt.
Pedagogische provincie
Het feit dat het onderwijs ook een eigen belang te verzorgen heeft – dat wat in klassieke termen als de autonomie van kind en jongere wordt benoemd – betekent niet dat het onderwijs kind en jongere zou moeten afschermen van de samenleving en binnen een ‘pedagogische provincie’ zou moeten laten opgroeien. Zulk onderwijs is wereldvreemd, dus de echte uitdaging heeft te maken met de vraag hoe we de relatie tussen school en maatschappij vorm moeten geven op zo een manier dat het kind in de wereld kan (be)staan.
Met behulp van inzichten van de Duitse pedagoog Klaus Mollenhauer laat ik zien dat deze discussie niet alleen betrekking heeft op het onderwijs, maar dat op de achtergrond twee verschillende visies op de samenleving in het geding zijn: een visie die pluraliteit en diversiteit als een probleem ziet en een stabiele samenleving definieert als een samenleving gebaseerd op gedeelde waarden, en een andere visie die pluraliteit en diversiteit als fundamentele kwaliteiten van het samenleven ziet en niet als problemen die opgelost en weggewerkt zouden moeten worden. Daarmee is het vraagstuk van de (dis)functionaliteit van het onderwijs direct ook van belang voor de discussie over de democratie.
Met behulp van het werk van de Franse pedagoog Philippe Meirieu laat ik zien dat de school een plicht heeft om weerstand te bieden aan de verlangens van de samenleving, en dat disfunctionaliteit daarmee een belangrijke kwaliteit van het onderwijs is in relatie tot de samenleving, mits die samenleving zichzelf als democratische samenleving wenst te zien.
Overwinnen van infantiel
Meirieu thematiseert dit in termen van volwassenheid, waarbij volwassenheid te maken heeft met het in de wereld zijn zonder zichzelf in het centrum van de wereld te plaatsen. Volwassenheid heeft dus te maken met het overwinnen van infantiel of onvolwassen in de wereld zijn, een in de wereld zijn dat louter is georiënteerd op de eigen wensen en verlangens.
Onderwijs dat wil bijdragen aan volwassen in de wereld zijn, moet daarom kinderen en jongeren helpen te werken een perspectief te krijgen op hun wensen en verlangens door de vraag te stellen welke van die wensen en verlangens wenselijk geacht kunnen worden, voor hun eigen leven en het (democratische) leven met anderen op een planeet die slechts in beperkte mate aan al onze wensen en verlangens tegemoet kan komen (de ecologische problematiek).
School als oefenplaats
Ik concludeer dat de school een eigen belang te verdedigen en verzorgen heeft, namelijk een belang in het volwassen in-de-wereld-zijn van kinderen en jongeren. Dat betekent dat de school niet louter als functie van de samenleving kan worden gezien en dat onderwijskwaliteit dus niet louter kan worden gedefinieerd in termen van de mate waarin de school ‘presteert’ ten aanzien van wat de samenleving verlangt.
De school heeft ook een plicht om weerstand te bieden (Meirieu) om precies in die beweging volwassenheid mogelijk te maken. Vanuit die invalshoek betoog ik dat we de school als oefenplaats voor volwassenheid zouden moeten begrijpen en dat een samenleving die democratisch wenst te zijn zulke oefenplaatsen dient te ondersteunen en koesteren ook als ze, vanuit het perspectief van de samenleving, als disfunctioneel verschijnen.”
Doet u vooral zelf ook mee?
De organisatie nodigt u uit mee te doen in dit voortraject van doordenking en inhoudelijke agendering. Het falen of slagen van het congres hangt af van de kwaliteit van de gezamenlijke ontwerpen van de deelnemers. “Daarom hebben we de belangrijkste partijen in het onderwijsveld gevraagd namen aan te dragen van docenten, beleidsmakers, politici en bestuurders die op basis van hun kennis, positie en ervaring in staat zijn verandering te realiseren, kritisch te reflecteren op het debat en/of de ervaringen van de werkvloer in te brengen. Wij vragen van de deelnemers geen financiële bijdrage, maar wel actieve deelname tijdens het congres. U kunt zich inschrijven via de website www.kwaliteitvanonderwijs.nl.”
Gert Biesta is Professor of Education en Director of Research bij Brunel University in Londen. Dit essay verscheen in aangepaste vorm eerder hier op de site van het congres ‘Kwaliteit van onderwijs’.
