Daling HBO-instroom verrast CPB
In Felix Meritis werd een discussiebijeenkomst georganiseerd over het studievoorschot. De vraag die voor lag was: leen ik minimaal of maximaal? Studenten gingen over deze vraag in discussie met het Centraal Plan Bureau en het Nibud. Beide organisaties erkenden de voordelen van maximaal lenen bij DUO, maar vrezen wel dat heel veel studenten niet de rationele beslissing kunnen maken om dat geleende geld vruchtbaar in te zetten of tijdig opzij te zetten.
Grove inschatting
Karen van der Wiel van het CPB maakte duidelijk, dat de rekenmeesters inmiddels erkennen, dat ramingen over de instroom in het HO en de impact van het studievoorschot niet juist zijn gebleken. “Onze -2% daling van de instroom was een grove inschatting. Maar nu blijkt dat er in het hoger onderwijs 4% minder studenten ingestroomd zijn en dat betekent dat er inderdaad mensen afgeschrikt zijn door de afschaffing van de basisbeurs. Een groot deel van deze daling zit bovendien in het HBO. Aspirant-studenten hebben zich daar vooral laten afschrikken en onder hen zijn het vooral MBO’ers die niet zijn doorgestroomd naar het HBO.”
Volgens het CPB kan men deze cijfers wel wat relativeren. “Er is sprake een soort van bubble van mensen die vorig jaar niet voor een tussenjaar hebben gekozen. In het HBO zie je dat wel een beetje. Van die 8% minder instroom komt zo’n 2% door de mensen die vorig jaar geen tussenjaar hebben genomen. Maar de verschillen per opleiding kunnen best groot zijn, we zien dalingen tot -18% bij de pabo’s en lerarenopleidingen.”
Het CPB had wel een verklaring voor de onverwachte HBO-terugval. “Wij hebben in onze ramingen naar ervaringen in het buitenland gekeken. In het Verenigd Koninkrijk zijn de collegegelden verhoogd en met een soort leenstelsel opgevangen. Daar zagen we dat er eigenlijk nauwelijks minder studenten gingen studeren en dat de deelname in het HO niet gigantisch af ging nemen. In ieder geval geen daling met 8%.”
Britten kennen geen MBO-HBO
Maar nu moest het CPB erkennen dat deze vergelijking eigenlijk niet de juiste was. “Wij hebben in onze raming van 2% instroomdaling geen onderscheid gemaakt tussen de verschillende typen studenten. We hebben bijvoorbeeld niet specifiek gekeken bij onze ramingen naar MBO’ers en hun doorstroom naar het HBO. Dat kon ook moeilijk, want in Groot-Brittannië heb je helemaal geen MBO-HBO doorstroom, omdat men daar geen HBO kent, zoals hier.”
In dit licht deed het CPB een suggestie, mocht de MBO-HBO-doorstroom tegen blijven vallen. “Als deze effecten blijven bestaan, kan men er bijvoorbeeld voor kiezen een basisbeurs voor MBO’ers in het HBO in te voeren. Maar men moet deze ontwikkeling wel een beetje nuanceren. De arbeidsmarktomstandigheden zijn ook veranderd het afgelopen jaar, dat kan ook de terugval in de doorstroom verklaren.”
Dan heb je het vast
Ook studenten kwamen aan het woord. Vincent de Haan – die eerder op ScienceGuide in een pleidooi voorrekende dat het zeer aantrekkelijk is gemaakt in het studievoorschot zoveel mogelijk te lenen – zette zijn beweegredenen uiteen. “Als je maximaal leent en dat geld op je spaarrekening zet, dan heb je dat geld maar alvast. Als je afgestudeerd bent, kun je met behulp van dat geld een huis kopen. Ik zou studenten nu adviseren om volop te gaan lenen en het geld dat je overhoudt opzij te zetten. Wat je niet moet doen, is het dan toch gaan uitgeven. Het is heel normaal dat je leent voor een huis, maar dan leen je niet bij een bank, maar bij DUO. En dat is veel goedkoper.”
Een net afgestudeerde ondernemer bleek het helemaal eens met De Haan. “Ik ben net klaar met studeren en heb gedurende die zeven jaar maximaal geleend bij DUO, zodat ik nu wat startkapitaal heb voor mijn onderneming. Dit is een heel goedkope manier om kapitaal aan te trekken.”
Doen?
Wat betreft zulk maximaal lenen zag Karen van der Wiel van het CPB de voordelen er wel van. “Mijn natuurlijke reactie is om te zeggen: ‘niet doen.’ Er is sprake van een hoop beleidsonzekerheid over de 35 jaar dat je die lening moet terugbetalen. Nu is het bijvoorbeeld zo, dat banken die lening bij DUO niet meerekenen bij het bepalen van de hoogte van een hypotheek. Die wordt nu alleen nog bepaald aan de hand van je inkomen, maar volgend jaar kan dat anders zijn. Je zou dan een minder hoge hypotheek kunnen gaan krijgen, omdat je al een lening hebt. Als je dat geld apart hebt gezet, zoals Vincent de Haan doet, dan kun je die schuld bij DUO alsnog in één keer afbetalen, maar anders heb je een probleem.”
Irene Planken van het Nibud lichtte toe waarom ook zij hier genuanceerd naar kijkt. “Het Nibud zegt dat het voor een bepaalde student verstandig kan zijn om maximaal te lenen, maar niet voor iedereen. Wij geven niet per student een persoonlijk advies daarbij. Als een student hier zegt ‘ga nu maximaal lenen, dat is handig’, dan heeft die student rationeel wellicht gelijk, op papier. De rente is inderdaad heel erg laag, dus waarom kun je daar dan tegen zijn?”
“Maar een andere student zegt: ‘ik kan dat niet, ik ga dat toch uitgeven.’ Daar probeert het Nibud ook op te wijzen. Mensen zijn namelijk niet rationeel, mensen zijn irrationeel. Als al je vrienden op wintersport gaan, dan zeg je niet snel ‘ik heb geen geld’, terwijl je een riante spaarrekening hebt vanwege zo’n lening. Dat is vaak de realiteit die wij zien.”
Verkeerde prikkel vanuit OCW
“Het Nibud vindt het niet erg dat je leent om je studie te bekostigen, maar wij zijn niet zo blij als je meer leent voor gezelligheid en vakanties. Probeer bewust te lenen en kijk naar je persoonlijke situatie. Realiseer je dat 35 jaar terugbetalen heel erg lang is. Als je maximaal leent en 35 jaar doet over je aflossing, komt er wellicht een dag dat jouw kinderen gaan studeren en je zelf nog een studieschuld aan het aflossen bent. Dus denk bij lenen ook aan je toekomst!”
Die 35 jaar aflossingstermijn vindt Nibud überhaupt een verkeerde prikkel. “Ik vind dat dit een soort prikkel is – buiten andere prikkels in het nieuwe leenstelsel – die eigenlijk studenten motiveert om heel lang over de afbetaling te doen. Ik denk dat daar een probleem zit. Men zou door de overheid meer gewezen moeten worden op de voordelen van snel afbetalen, om zo van schulden af te zijn. Als die schuld boven je hoofd blijft hangen, wordt je daar in je leven wel door beperkt.”
“Laatst hebben we een onderzoek uitgevoerd en studenten een aantal basale vragen gesteld. Zoals ‘hoe denk je dat het zit met de rente? Gaat die in op het moment dat je begint met lenen of bij het begin van terugbetalen?’ Heel veel studenten weten niet dat de rente in gaat op de dag dat je de lening aangaat. Het blijkt dat heel weinig studenten zulke vragen konden beantwoorden. Dat laat zeker zien dat veel te winnen valt met betere voorlichting.”
Terugbetalen gaat niet vanzelf
De afbetaling in 35 jaar en de gevolgen daarvan waren in de berekeningen en onderhandelingen voorafgaand aan de invoering van het studievoorschot al aan de orde geweest, meldde het CPB. Men had er rekening mee gehouden in de ramingen dat onder het nieuwe stelsel minder afgestudeerden hun studielening zouden terugbetalen. “Ons werd tijdens de onderhandelingen door de leenstelselcoalitie gevraagd: ‘hoeveel van dat geleende geld gaan we eigenlijk terugzien?’ In het oude systeem was dat ongeveer 91%. In onze raming voor het studievoorschot hebben we gekeken naar de gemiddelde inkomens en dan zou bijna 86% van de mensen hun studieschuld terugbetalen.”
“Maar een deel zal hun studieschuld toch niet kunnen terugbetalen. Als wij op dit moment kijken in het HBO, dan zien we dat bij de taal en kunstopleidingen de minste mensen een jaar na afstuderen een baan hebben. We zien ook dat studenten die op de lerarenopleidingen hebben gezeten en Pabo-studenten juist de grootste kans op een baan hebben een jaar na afstuderen.” Het Nibud gaf aan dat momenteel 17% van de oud-studenten problemen ondervindt met de afbetaling van de studieschuld, zulks nog binnen het ‘oude bestel’ met de basisbeurs en lagere leningen.
“Nu gaat OCW in de begroting er vanuit dat zo’n 86% van de leningen wordt terugbetaald,” zei het CPB. “In die cijfers is geen rekening gehouden met het verschijnsel dat mensen meer gaan lenen omdat de leenvoorwaarden zo soepel zijn. Het kan best zijn dat die 86% naar beneden gaat doordat mensen een grotere lening aangaan. Als dat percentage lager wordt dan moet de verwachte opbrengst ergens van betaald worden. Als uiteindelijk veel minder, bijvoorbeeld 50%, van de schulden wordt terugbetaald, dan zal de investering in het onderwijs uit een andere post betaald moeten worden of uit meer belastingen.”
Dan liever prestatieafspraken
De opbrengsten van het leenstelsel zijn dan ook nog niet zeker. De studenten kregen daarover een indringend advies vanuit het CPB. “De bedoeling is dat die opbrengst naar de kwaliteit van het onderwijs gaat. Zelf vrees ik dat het geld direct wordt overgemaakt naar hogescholen en universiteiten en zij kunnen dan beslissen wat zij met dat geld gaan doen. Bij universiteiten kan het dan zeker ook naar onderzoek gaan. Daarom zou ik als student scherp zijn om echt te kijken of dat geld wel naar de kwaliteit van onderwijs gaat.”
Daartoe zouden juist de studenten veel werk moeten maken van stevige kwaliteitsafspraken. “Er zijn nu de prestatieafspraken en daar zijn de studenten altijd negatief over geweest. Die afspraken waren misschien niet ideaal, maar er komt nu een nieuwe ronde met kwaliteitsafspraken en mijn advies zou daarom zijn te gaan lobbyen bij Tweede Kamerleden om die afspraken zó te maken, dat jullie je daar in kunnen vinden. Die kwaliteitsafspraken zijn het haakje waarmee je kunt garanderen dat die opbrengsten ook echt bij studenten terecht komt.”
