De ziel en de wereld: goed en kwaad in Afrika

In 2003 publiceerde Antjie Krog haar indrukwekkende autobiografische herinneringen onder de titel A Change of Tongue, in het Nederlands Een andere tongval. Daarin laat ze niet alleen zien hoe de gemeenteraad van een township in het district Kroonstad omgaat met alledaagse problemen als electriciteit en riolering, maar duikt ze ook in haar persoonlijke geschiedenis en vertelt ze vrijmoedig van de problemen die ze met haar gezondheid heeft gehad. Dit alles levert evenzeer een fascinerend zelfportret op als een bijzondere monografie van een van de interessantste landen ter wereld.

In Nederland trad Krog op bij Poetry International en de Utrechtse Nacht van de Poëzie. In 1999 verscheen bij uitgeverij Atlas een bloemlezing uit haar werk onder de titel Om te kan asemhaal. Het oeuvre van Antjie Krog werd veelvuldig onderscheiden, onder andere met de Herzog-prijs, de Pringle Award en de Alan Paton Award. In oktober en november aanstaande maakt Antjie Krog een theatertoernee door België en Nederland, samen met de Vlaamse auteur Tom Lanoye, die in 2002 de Van der Leeuw-lezing hield.

In de Martinikerk, zal Antjie Krog spreken over de naweeën en effecten van het werk van de Waarheids- en Verzoeningscommissie als over de sociale, economische en politieke veranderingen die Zuid- Afrika in het afgelopen decennium heeft ondergaan. Centraal staat de vraag wat de wereld van Afrika kan leren.

Als titel van de 24e Van der Leeuw-lezing koos Antjie Krog een zin uit een Afrikaans volksverhaal over de dood van een jager, Death on the hunting ground . Dat verhaal is voor haar het begin van een zoektocht naar de manier waarop in Afrika wordt omgegaan met schuld en vergeving.

Die reis brengt haar eerst bij Hannah Arendt, de grote filosofe, in wier werk zij een westerse ethiek herkent, sterk gericht op hoe het individuele geweten werkt. Moreel handelen ontstaat door het gesprek met het Zelf. Een mens kan goed of kwaad doen, maar niet van zichzelf weglopen. Een mens kan in harmonie met zichzelf leven of “veroordeeld zijn tot samenleven met een misdadiger in ondraaglijke intimiteit”.

Net als Hannah Arendt wijst Krog erop dat de nadruk op het persoonlijke zieleheil in het christendom ten koste is gegaan van de zorg voor de wereld. Als Afrikaanse heeft zij grote moeite met de centrale plaats van het individu in het westerse denken over goed en kwaad. Krog zet er de Afrikaanse manier van denken tegenover. Ook daar gaat het om dialoog, maar niet met het Zelf, maar met anderen, met de mensen rondom, met de gemeenschap.

De manier waarop die Afrikaanse manier van denken in de praktijk werkt, laat Krog zien aan de hand van een hartverscheurende confrontatie, waarvan ze getuige was tijdens haar journalistieke werk voor de Waarheids- en Verzoeningscommissie van bisschop Desmond Tutu. Een , maar in de gevolgen ervan. culturen goed en kwaad niet zozeer gedefinieerd worden in termen van de aard van de moeder schenkt vergiffenis aan de moordenaar van haar zoon, vanuit de gedachte dat zowel dader als gemeenschap daarmee hun menselijkheid herwinnen. Een ander voorbeeld is de grootmoedige manier waarop Nelson Mandela na zijn vrijlating omging met zijn voormalige cipiers en machthebbers.

Antjie Krog fungeert zelf als reisleider, maar laat zich vergezellen door een luggage guy – en dat is niemand minder dan Tom Lanoye. Hij zal tijdens de lezing een aantal intermezzo’s voor zijn rekening nemen, op speciale momenten. Krog besluit haar intellectuele zoektocht met een hartstochtelijk pleidooi voor gastvrijheid en kosmopolitisme, gebaseerd op Afrikaanse ethiek: leaning towards Africa.

De lezing van Lieve Joris kent al net zo’n persoonlijke invalshoek. Joris gaat terug naar het moment waarop zij voor het eerst België’s oud-kolonie Congo bezocht, een-en-twintig jaar geleden. Zij vertelt over de complexe verhouding die zij sindsdien met het land ontwikkelde. De oorlog die tien jaar geleden begon, is nog steeds niet uitgewoed. Vanuit dit geschonden hart van Afrika kijkt Joris naar Zuid-Afrika. Zij probeert te verklaren waarom het voor de leiders van het rijke wingebied Congo zo moeilijk is om in Mandela’s voetsporen te treden.

Kaarten voor de  Van der Leeuwlezing zijn te verkrijgen via www.vanderleeuwlezing.nl.