‘Een briljant, wereldomspannend compromis’

Nieuws | de redactie
13 juni 2007 | Welke Nederlandse stad staat voor het eerste ‘global peace’ verdrag? Welke stad voor een compositie van Georg Friedrich Händel die nog steeds als meesterwerk uitgevoerd wordt? Waar kwam een eind aan twee eeuwen godsdienstoorlogen in Europa en werd flink verdiend aan de ‘lease’ van herenhuizen en feestpartijen die decennia van vrede inluidden? Utrecht.

Het VSNU-café van 21 juni heeft als thema ‘de vrede van Utrecht’ tussen universiteit en hogeschool. Komt ook hier een eind aan vruchteloze ideologische strijd van eeuwen tegen ‘ketters’ en hegemonie? ScienceGuide zocht uit hoe diep zo’n vreugdevolle ontwikkeling zich tot de historie van de Vrede van Utrecht van 1713 wel niet verhoudt. De grote kenner van dit onderwerp, die tijd en de stadshistorie van Utrecht is professor Renger de Bruin van de UU, conservator van het Centraal Museum in die stad. In gesprek over vrede, koning Juan Carlos’ gevoeligheid, grootse vuurwerken, Darfur en de oer-Hollandse kunst van geld verdienen aan




utrecht-congress-1713.jpg

Historische wetenschap is een zaak van lange adem en goed geheugen. Je bent sinds 2005 bezig met de grote Europese tentoonstelling van 2013-2014 over ‘300 jaar Vrede van Utrecht’.

Ja, we werken nu al met het museum in het paleis van Rastatt waar de Vrede van Utrecht door Frankrijk en de Habsburgse keizer bevestigd werd. De centrale verhaallijn is duidelijk: ‘Utrecht 1713’ is een keerpunt in de Europese en de wereldgeschiedenis. Utrecht is er van wereldhistorische betekenis door geworden. Dat besefte men op dat moment, in heel Europa en zelfs daarbuiten, ook al. Het was niet voor niets dat Händel de opdracht kreeg zijn Te Deum – U God, loven wij! – te componeren om deze vrede voor de eeuwigheid luister te geven.

Waarom was Utrecht in 1713 het keerpunt?
Het maakte een einde aan twee eeuwen van godsdiensttwisten en zeer bloedige oorlogen in Europa waarin de hegemonie van ‘Rome of Reformatie’ en het machtsevenwicht tussen de grote landen en vorsten uitgevochten werd. De Vrede van Münster van 1648 zou dat hebben moeten doen, maar in feite mislukte dat verdrag. Wel kreeg ons land zijn vrije Republiek en werd Duitsland opgedeeld in Roomse en Lutherse vorstendommen, maar het bleek al snel slechts een wapenstilstand.

De strijd ging verhevigd door toen Lodewijk XIV, le Roi Soleil, het machtsevenwicht in Europa ten gunste van zijn Bourbonfamilie en de katholieke hegemonie wilde wenden. Hij ging daarin zeer ver. De oorlogen werden op wereldschaal gevoerd, voor het eerst. Lodewijk financierde zelfs de Sultan in Istanbul om op de Balkan en in de Middellandse Zee hem te helpen tegen de – nota bene katholieke – Habsburgse rivalen op het Europese machtstoneel.

Utrecht betekende het einde aan deze oorlogen. Hoe kwam dat, verloor de Zonnekoning op het slagveld?
De koning van Spanje, Carlos II, was al bij zijn troonsbestijging stervende. Iedereen wist dat hij ernstig ziek was, maar dat wist hij 36 jaar te rekken. De spanning was in 1700 niet meer te houden, elke Europese heerser probeerde zijn stuk van het Spaanse wereldrijk te pakken toen Carlos kinderloos stierf. Van 1701 tot 1713 leverde dat de Spaanse Successie-oorlog op.

Frankrijk bleek daarin wel winst te kunnen boeken, maar Lodewijk kreeg de definitieve doorbraak naar hegemonie niet voor elkaar. Willem III van Oranje had als Engels koning een te sterke coalitie weten te bouwen. Men vocht overal, in Canada, in India, voor de kust van West- Afrika, in Latijns Amerika en de Caraïbische Zee en via de Sultan op de Balkan. De Britse generaal John Churchill was daarbij op het continent de bedwinger van de Franse legers in een reeks grote veldslagen. Zonder deze oorlog was diens carrière niet zo gloedvol geweest. De roem en het charisma van zijn familie zou Europa 230 jaar later nog eens redden.

In 1710 begreep Lodewijk XIV dat hij zijn machtsgreep niet ging redden in deze eerste, echte global war. En de Brits- Hollandse coalitie begreep dat men geen vrede kon stichten zonder een eervol einde voor de Franse koning. Lodewijk bleef een machtig vorst en voor het evenwicht in Europa was een sterk Frankrijk onmisbaar. Een vernederend vredesverdrag zou geen werkelijk einde aan oorlog en ellende opleveren. Toen de Britse Conservatieven de verkiezingen wonnen, kwam de compromisgezinde fractie in Westminster aan de macht en duwden zij zeer snel en verrassend door.

En toen besloot men in Utrecht te vergaderen en een deal te zoeken?
Dat is een van de spannendste raadsels! We weten niet echt waarom men tot Utrecht als locatie besloot. We zijn – ook voor de grote tentoonstelling – naarstig op zoek naar het document, geheime nota, brief, dagboek, wat dan ook, waaruit blijkt wie, wanneer en waarom de keuze op Utrecht liet vallen.

Kun je dat besluit enigszins reconstrueren?
Het kwam uit de koker van de Britse diplomatie. Die plotselinge wending in 1710-1711 kon door hun initiatief komen. De vrede moest in een land dat behoorde tot de coalitie onderhandeld worden, maar niet in Londen, want de afgang mocht niet te groot zijn voor Lodewijk XIV. Ons land was dan een redelijke locatie en hier waren al twee eerdere vredes geregeld tussen deze partijen, die van Rijswijk en Nijmegen.

En het meest subtiele gebaar in deze keuze was wel dat Lodewijk zich Utecht nog zeer goed en welgezind herinnerde. De elite van de stad stond bekend als nogal pro-Frans. Men was er tamelijk anti-Oranje en in 1672 zó soepel geweest dat de regenten klaar stonden met sleutels van de stad toen Lodewijk in het Rampjaar met zijn legers voor de poorten stond. De vroedschap van Utrecht had de Zonnekoning dan ook gunstig onthouden als ces messieurs qui portaient les clés de la ville.

De keuze voor deze plaats van onderhandeling was daarom een signaal van respect en van bereidheid tot compromis met de oude koning. Dat deze vrede het einde moest inluiden van zijn grootse ambitie Europa te domineren en – met de inlijving van de Spaanse troon – ook heel Amerika van Canada tot het puntje van Chili onder de familie Bourbon te brengen, moest ook hij wel inzien. Men wilde hem alleen niet vernederen en dat waardeerde hij. Maar Lodewijk was geknakt. Een jaar na de tekening van de Vrede van Rastatt die Utrecht bevestigde, stierf hij.

De stad werd natuurlijk enorm opgedoft en feestelijk voorbereid voor de ontvangst van de internationale delegaties. 
Nou nee, de Britten overrompelden hun bondgenoten volledig met de mededeling van een compromisvrede. De keizer in Wenen was geheel van de kaart en de Haagse regering van de Republiek niet minder. De Franse gezant sprak daarom die beroemde woorden: wij onderhandelen ‘chez vous, sur vous, sans vous’. Het ging erom dat de principe-overeenkomst tot een eerbaar compromis in Utrecht en détail uitgewerkt zou worden. Met dat Franse epigram is Utrecht trouwens ook nog eens de wereldliteratuur is gegaan.

Eind januari 1712 – alles dus ijs en modder nog – begon men hals over kop bijeen te komen. En het ging om grote aantallen mensen en landen die opdoken: Frankrijk, Groot-Brittannië, Portugal, Savoye, Brandenburg-Pruisen, en elk van de zeven provinciën.

Weten we veel van die onderhandelingen, waar dat gebeurde, wat er gebeurde?
Er is van alles bewaard. Mijn museum bezit zelfs de tafel waarop de delegaties formeel hun geloofsbrieven moesten uitstallen – de plek dus die de vrede formeel geldig maakte. Dat wordt een echt pièce de résistance op de tentoonstelling.

Men onderhandelde in het Stadhuis. Dat gebouw is in de 19e eeuw afgebroken, verschrikkelijk ja. Alle tactieken uit de hogeschool der diplomatie passeerden de revue. Bilateraaltjes, plenaire sessies, biechtstoelprocedures, informele terzijdes, noemt u maar. Maar essentieel was dat men een goede sfeer in de gesprekken en de oprechte wil tot vrede tot uitdrukking bracht.

Het Stadhuis zorgde daar ook als gebouw op een cruciaal aspect voor. Het kende twee mooie portalen die even groot en fraai waren. De gezant van de Franse koning en die van Queen Anne – die van de meubeltjesstijl en thee, inderdaad – konden zo als gelijkwaardig, met veel ceremonieel en hofstaat bij de onderhandelingen binnen schrijden. Zonder gedoe over wie als eerste naar binnen mocht gaan en ‘Na U, meneer’ perikelen. Daar zijn prachtige prenten uit die tijd van, men begreep volkomen hoe wezenlijk dit soort elementen voor een succesvolle diplomatie waren. Voor de tentoonstelling heb ik daarom een geweldig object beschikbaar. Van dat afgebroken Stadhuis is gelukkig een van deze twee portalen bewaard gebleven. Zo’n ‘vredespoort’ zal een prachtig zinnebeeld geven van wat op de tentoonstelling centraal staat.

Wie voerden de gesprekken? Waren dat de confidanten van de vorsten?
Nee, het werk werd gedaan door beroepsdiplomaten, zodat de ego-problemen minimaal konden blijven. Dat waren natuurlijk wel mannen van hoge, chique adel, maar geen ministers of premiers met eigen politieke agenda’s.

Zinvol was daarbij dat de onderhandelingen in de ene Europese taal van de elite gevoerd konden worden: het Frans. Lodewijk XIV had met zijn hof, zijn paleis in Versailles, stijl en ‘merk’ voor heel Europa een eigentijdse benchmark gegeven van wat ware vorstelijke cultuur inhield. De diplomaten gedroegen zich dus allemaal in Utrecht als waren zij hovelingen in de Franse stijl en finesse. Dat maakte dat men een code, een taal en gedragsnorm deelde.

Utrecht was zo ineens het VN-hoofdkwartier van de 18e eeuw geworden. Wat deed dat met de stad?
Vrede was big business! Vanaf 1712 kenden de stad en het gewest een economische boom. De zware lasten en schulden vanwege de 12 jaar oorlog waren al in 1718 afgelost; Utrecht kon zelfs belastingverlagingen doorvoeren. De rest van de Republiek zuchtte toen nog steeds onder hoge lasten en de nadelen voor de handel die uit het vredesverdrag voortkwamen.

De stedelijke elite verhuurde zijn mooiste woningen en veel personeel aan de delegaties. Al die diplomaten en hun staf moesten zich natuurlijk op stand etaleren! Het is anderhalf jaar feest geweest voor de stad. Alles werd aangegrepen om grote feestmalen aan te richten en hoofs vertoon te organiseren. Als er een kroonprinsje geboren werd in Lissabon, moest de Portugese delegatie wel uitpakken en heel Utrecht pikte graantjes mee. Heel de horeca en de vermaaksindustrie kende gouden tijden, inclusief de dames van plezier.

De vroedschap ging zelfs zo ver om het toneelverbod tijdelijk op te heffen. Ik zeg: tijdelijk! Dat was wat in de stad van Voetius. Maar ook de calvinisten begrepen dat je al die vreemdelingen concessies moest doen om zich thuis te doen voelen in Utrecht.

De Nederlanders hebben altijd geweten hoe zij aan hun principes en goede bedoelingen een belegde boterham verdienen. Hoe kwam men tot het uiteindelijke verdrag, hoe zag dat eruit?
De diplomaten hebben hun werk snel en goed gedaan. De vrede van Münster vergde drie jaar besprekingen op drie locaties. In Utrecht was men na een jaar rond en op 11 april 1713 werd de vrede formeel beklonken. Alles werd gedetailleerd op papier gezet, in het Frans. Dat leverde natuurlijk een prachtig document op en dat zal een van de hoogtepunten van de tentoonstelling vormen.

De vredesregeling omvatte een briljant, wereldomspannend compromis. Dat maakt de Vrede van Utrecht zo uniek. Het is het eerste global agreement. De kernvraag bleef: ‘Wie is de Koning van Spanje?’ Men beantwoordde die door de legitimiteit van het testament van Carlos II te bevestigen, maar daar een serie restricties en herschikkingen aan te koppelen. Alle vorsten konden zich dus gerustgesteld vinden in zo’n bevestiging van de legitimiteit van dynastieke arrangementen.

Maar die restricties zorgden tegelijkertijd voor een definitieve regeling van het evenwicht in Europa. Dat strekte zich voor het eerst uit tot details van een machtsverdeling op wereldschaal. Zo kreeg Engeland grote delen van Canada, dat als Britse kroonkolonie en staat zijn founding moment in Utrecht kent. Gibraltar werd ook Brits, evenals het eiland Menorca. En de Britten kregen het monopolie op de slavenhandel op Zuid- Amerika en de Caraïbische eilanden. Ook raakte Spanje delen van Italië en vooral België kwijt. Daar mocht geen Bourbon de overhand krijgen, vonden Britten en Hollanders. Dus pikte de keizer in Wenen de Zuidelijke Nederlanden mee als dank voor goede diensten. De Belgen bleven zo in de macht van de familie Von Habsburg.

Zo is Groot-Brittannië opgestegen tot de maritieme en mercantiele wereldmacht en had het een stabiel machtsevenwicht op het continent gerealiseerd. De Republiek kon niet langer als macht op de wereldzeeën mee op dit niveau en zakte na 1713 weg.

Spanje was de facto onttakeld. Een Franse prins kon daarom nu wel op de troon in Madrid komen, zolang de twee Bourbontakken nooit elkaars tronen zouden combineren. De droom van een Spaans- katholieke supermacht en overheersing over Europa werd in 1713 definitief begraven. Dat ligt bij de huidige Bourbons in Madrid nog steeds gevoelig. Toen koning Juan Carlos op staatsbezoek was, bezocht hij ook onze stad. Als hoogleraren mochten wij wel optreden voor de nodige historische en culturele context, maar we kregen vooraf een oekaze: “Don’t mention the peace”. Net Fawlty Towers, dacht ik.

Er is veel bewaard over wat daarna in Utrecht en elders in Europa gebeurde. 
O ja, de festiviteiten zijn enorm geweest. Het is overal groots gevierd. Vooral de vuurwerken zijn en detail beschreven en afgebeeld, dat was toen de grote mode bij hoogtijdagen. De stortvloed van penningen en herdenkingsmunten, de vele zinnebeeldende prenten, ze zijn niet te tellen. Ook de muziek speelde een grote rol, met Händels Te Deum, nu al bijna 300 jaar, als klapstuk.



Georg Friedrich Handel komposer ?The Messiah. [Foto: Istimewa]



Sinds 2005 wordt het Te Deum weer jaarlijks uitgevoerd in Utrecht, dankzij de Stichting Vrede van Utrecht, om de herinnering aan dit historische feit levendig te houden. Maar ook in die tijd heeft men beseft hoeveel hier bereikt was. In 1738 is ’25 jaar vrede’ bijvoorbeeld met veel luister gevierd. Dat was na twee eeuwen godsdienstoorlogen ook ongekend en reden tot blijdschap.

Hoe kijk jij naar de betekenis van 1713?
Wij beseffen deze misschien nu weer wat meer. Oorlogen als de 30- jarige in Duitsland, de verwoestingen in de Pfalz door Lodewijk XIV waren slachtingen, etnische zuiveringen van het ergste soort. Rwanda, Darfur, Srebrenica, daar moet je aan denken. Stralsund en Magdeburg werden bijvoorbeeld uitgehongerd en verbrand, met tienduizenden burgerslachtoffers. Men schat dat alleen al in Duitsland de bevolking met 20 tot 30 procent kromp in de 30-jarige oorlog. Sommige streken waren pas rond 1850 weer terug op hun bevolkingstal en economische niveau van voor 1600. Na 1713 waren de oorlogen in de 18e eeuw meer schaakwedstrijden tussen koningen, met natuurlijk militaire schade, maar niet meer die totale verwoesting en slachtpartijen.

De aanpak in 1713 was bovendien ook de benchmark geworden voor de oplossing van conflicten als zij uit de hand liepen. Zowel het Congres van Wenen in 1815 als het Congres van Berlijn van 1878 bouwden bewust voort op de Utrechtse vredesopzet: alle partijen in goede sfeer bijeen, geen vernedering tot rancune van de ‘verliezer’, evenwicht herschikken en veel bilaterale vertrouwensmaatregelen er omheen. De EU lijkt soms wel wat op een Utrechtse vredesonderhandeling.

Het is diep ironisch dat een jaar na de viering in 1913 van 200 jaar Vrede van Utrecht deze traditie van accomodering en evenwicht geruïneerd werd. De Vrede van Versailles in 1919 deed alles wat men in Utrecht had weten te vermijden. Dat hebben Europa en de wereld geweten. En sinds 1991 weten we in Europa ook weer hoe kwetsbaar een vrede kan zijn voor etnische haatgevoelens en de neiging tot ‘zuivering’ van hele streken en landen.

De tentoonstelling in 2013 gaat die rijke context ook geven, vermoed ik.  
Ja, die wordt allereerst internationaal van aard. Ik ben bezig musea in Canada erbij te betrekken. Er zijn daar belangrijke objecten over 1713 als ‘stichtingsjaar’ van hun land bewaard. Met Kai Uwe Tapken van het museum in Rastatt werk ik al enkele jaren aan dit project. Dat museum is zélf een object. Het is het schitterende barokpaleis van een populaire prins en generaal die Lodewijk én de Turken versloeg. Zijn eretitel was Türkenlouis!

We willen Utrecht plaatsen in zowel die grotere context van de wereldgeschiedenis als in een culturele context. Het belang van die hoofse cultuur, gezamenlijke codes en zelfs de Franse taal als chique gemeenschappelijke communicatievorm, bijvoorbeeld. Dat gaf een wezenlijke grondslag voor een bereidheid tot compromis en overlegvrede.

En we gaan de grote historische persoonlijkheden laten zien die hier een hoofdrol speelden. Ik wil natuurlijk de allerbeste portretten van mensen als Willem III en de Zonnekoning. Maar ook die tragisch zieke Carlos II en John Churchill, de grote generaal en aartsvader van zijn fameuze familie, horen er prominent bij.

Een groep historici en kunsthistorici, onder aanvoering van de UU, is bezig op al die onderwerpen die met 1713 samenhangen nieuw onderzoek te entameren. In Rastatt gaan we dit samen uitzetten en in 2011 zullen een conferentie en een bundel met nieuwe publicaties komen waarin die thema’s uitgediept worden. Daarmee leggen we meteen inhoudelijk de basis voor de grote catalogus die de tentoonstelling van 2013 zal begeleiden.




«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK