Vissen tot de vijver leeg is
Wat doe je wanneer je eigen belangen botsen met die van de groep waartoe je behoort? Individuele vissers vangen bijvoorbeeld graag veel vissen om op die manier veel geld te verdienen, maar overbevissing leidt ertoe dat vispopulaties uitsterven. Daar lijdt de hele beroepsgroep onder. Geeft het eigenbelang of het groepsbelang de doorslag? Sociaal psycholoog Erik de Kwaadsteniet (Universiteit Leiden) onderzocht welke keuzes mensen maken in dit type sociale dilemma. Op 9 oktober verdedigt hij zijn proefschrift. 
(foto: Wolfgang Steinel)
Resource dilemma
Het probleem van overbevissing is een voorbeeld van een zogenoemd resource dilemma . ‘In dit type dilemma heeft een groep mensen een gezamenlijke bron tot haar beschikking’, legt De Kwaadsteniet uit. ‘Alle individuele groepsleden kunnen onbeperkt consumeren uit de gezamenlijke bron, maar als ze gezamenlijk te veel consumeren dan raakt deze bron uitgeput. In dat geval blijft er uiteindelijk voor niemand iets over. Niet alleen vissers worstelen met dit dilemma’, zegt De Kwaadsteniet. ‘Iedere consument maakt gebruik van schaarse bronnen zoals gas, elektriciteit en olie. Denken we daarbij alleen aan onze individuele behoeften, of houden we ook rekening met de gevolgen voor de wereldbevolking? Iedereen staat dagelijks voor resource dilemma’s.’
Gelijke verdeling
Hoe gaan we met zulke dilemma’s om? ‘Uit eerder onderzoek weten we dat mensen stilzwijgend streven naar een gelijke verdeling van de bron’, vertelt De Kwaadsteniet. ‘Wanneer een groep van vijf mensen bijvoorbeeld de beschikking heeft over een gezamenlijke voorraad van 500 muntjes, dan zullen de meeste mensen een gelijk deel uit die voorraad nemen, namelijk 100 muntjes. Als alle groepsleden dit doen, dan wordt de gezamenlijke voorraad eerlijk verdeeld. De groepsleden hebben hun keuzes dan efficiënt op elkaar afgestemd.’
Het probleem van overbevissing is een voorbeeld van een situatie waarin de grootte van de gezamenlijke bron onbekend is. Vissers kunnen de omvang van de vispopulatie overschatten. (cartoon: Mirjam Ouwehand)
Onzekerheid
Maar gaat dat afstemmen altijd zo makkelijk? Wat doen mensen als ze niet weten hoe groot de gezamenlijke bron precies is? Visexperts weten bijvoorbeeld niet hoeveel vis er gevangen kan worden zonder dat vispopulaties daaronder lijden. ‘Bij dit soort onzekerheid is het een stuk moeilijker om te bepalen wat een gelijk deel van de bron is’, zegt De Kwaadsteniet. Eerder onderzoek wees uit dat mensen meer voor zichzelf gaan opeisen als de totale grootte van de bron onbekend is. Maar die conclusie is hem te simpel. ‘Het keuzegedrag kan van persoon tot persoon verschillen’, stelt hij. ‘Hoe mensen in zo’n onzekere situatie handelen, hangt af van de waarde die zij hechten aan het eigenbelang en het groepsbelang. De een denkt vooral aan persoonlijk gewin, terwijl de ander meer oog heeft voor het collectief.’
Muntjes graaien
De promovendus toetste deze verwachting in een reeks laboratoriumexperimenten. Proefpersonen werd verteld dat ze samen met vier andere proefpersonen (die ze niet konden zien) een aantal muntjes moesten verdelen. Soms kregen ze het exacte totaalaantal te horen, terwijl dit soms pas na afloop bekend werd gemaakt. Op basis van een vragenlijst maakte De Kwaadsteniet onderscheid tussen mensen die vooral waarde hechten aan het groepsbelang en mensen die vooral waarde hechten aan het eigenbelang. Beiden typen proefpersonen bleken evenveel muntjes aan zichzelf toe te bedelen als het totale aantal muntjes bekend was. Maar als dit aantal onbekend was, eisten de op het eigenbelang gerichte proefpersonen meer muntjes voor zichzelf op dan proefpersonen die gericht waren op het groepsbelang. ‘Als de omvang van de voorraad onbekend is, beginnen zelfzuchtige mensen meer te graaien’, aldus De Kwaadsteniet.
Wie te veel uit een gezamenlijke bron wegneemt, hoeft niet altijd op waardering van anderen te rekenen. (cartoon: Mirjam Ouwehand)
Mildere reacties
En daar lijken zij mee weg te komen. Wanneer het misging bij het verdelen van de muntjes, waren proefpersonen minder boos op hun groepsgenoten als de totale hoeveelheid muntjes onzeker was. ‘Als niet duidelijk is hoe groot de bron is, weten mensen ook niet waar het overschrijden van de bron precies aan ligt’, aldus De Kwaadsteniet. ‘Daardoor worden zij milder tegenover groepsgenoten. Het gevaar is dus dat mensen elkaar niet corrigeren en de gezamenlijke bron uitgeput raakt.’
Remedies
Zijn er ook remedies tegen zelfzuchtig gedrag? Hoe voorkomen we dat vispopulaties uitsterven en grondstofvoorraden uitgeput raken? De Kwaadsteniet: ‘Iemand die vooral aan zijn eigen belangen denkt, kun je moeilijk veranderen in iemand die handelt vanuit het groepsbelang. Maar je kunt die persoon er wel bewust van maken dat het uitputten van de gezamenlijke bron uiteindelijk ook nadelig is voor die persoon zelf. De visser die onverantwoord veel vist, snijdt op termijn immers ook zichzelf in de vingers.’ Daarnaast gelooft De Kwaadsteniet in het nut van quota. ‘Als mensen niet weten hoe groot een gelijk deel van de gezamenlijke bron is omdat de totale grootte van de bron onbekend is, dan zul je hun graaigedrag moeten inperken. Stel controleerbare grenzen en laat mensen hun gedrag publiekelijk verantwoorden.’ De vissen zullen er blij mee zijn, en uiteindelijk de individuele visser ook.
Tristan Lavender, Universiteit Leiden
