150 jaar Max Planck

Robbert Dijkgraaf, fysicus en gasthoofdredacteur van ScienceGuide, noemt het belang van Planck, dat hij “het openingsschot heeft gegeven voor de revoluties in de fysica in de 20e eeuw. Niet alleen publiceerde hij zijn quantumtheorie in het jaar 1900, zijn werk was ook het begin van een enorm avontuur, waarin we in wezen geleerd hebben hoe alle materie hier op aarde in elkaar zit.

Alle eigenschappen van alle materialen hebben we de afgelopen eeuw leren begrijpen op basis van Plancks werk. Het charmante van Planck was dat hij zijn ontdekkingen ten diepste tegen zijn zin deed. Hij was een conservatief man, ook in de wetenschap. Maar hij voelde zich toch gedwongen de wetten van de fysica te veranderen om de verschijnselen in de natuur te kunnen verklaren.

Quanta
De quantummechanica is iets wat geen filosoof uit zichzelf zou bedenken, want de mens is als het ware gemaakt om quantummechanica niet te begrijpen. Het is immers heel contra-intuïtief voor ons mensen om te denken dat je niet uit een integraal geheel, maar louter uit atomen, kleine deeltjes, uit ‘quanta’ dus, bestaat.

De volgende generatie fysici heeft Plancks theorie in de jaren 1920 tot volle wasdom gebracht. En nu pas, een eeuw later, kun je die theoretische aspecten heel concreet, met eigen ogen in het laboratorium zien. We begrijpen de quantummechanica niet alleen, maar we kunnen er nu ook mee werken, we kunnen manipuleren met enkele atomen. Denk aan de enorme doorbraken in de nanotechnologie.

Quantummechanica is dus niet meer iets van heel ver weg of iets vreselijk moeilijks. De quantummechanica is als het ware down to earth gekomen. De wetenschapper is zo weer ontwerper geworden, in zekere zin is de cirkel daarmee rond. Rond quantummechanica heeft altijd een aura van onbegrijpelijkheid gehangen, maar door de razendsnelle technologische ontwikkelingen van de afgelopen 100 jaar is die onbegrijpelijkheid grotendeels verdampt.”

Anstand
Planck was niet alleen maar wetenschapper. Hij was ook bestuurder en een sleutelfiguur in het Europa en vooral Duitsland van zijn tijd. Zijn leven werd een – soms gruwelijk – symbool van de Duitse geschiedenis van de vorige eeuw. Zijn oudste zoon Karl sneuvelde in 1916 bij de belegering van Verdun, een van de miljoenen doden in de loopgraven van de 1e Wereldoorlog. Zijn beide dochters stierven in diezelfde jaren in het kraambed.

Van 1912 tot 1938 was Planck de secretaris van de Pruisische Academie van Wetenschappen en tussen 1930 en 1937 voor het eerst president van de belangrijkste wetenschapskoepel, de Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft. In de Nazi-tijd poogde Planck de wetenschap te redden – en ook wetenschappers die bedreigd werden – en de samenleving ervan te doordringen dat de ideologie van het regime niet de waarheid kon bieden. Hij opereerde zeer omzichtig, ook door zijn hoge leeftijd en vanwege zijn behoudende politieke opvattingen uit de keizertijd in de 19e eeuw.

Na 1934-35 trad Planck in de openbaarheid door massaal bezochte publiekslezingen te geven over zijn visie op de moderne natuurwetenschap. Daarin stelde hij zich inhoudelijk steeds duidelijker tegenover de almachtpretentie van de Nazi’s en hun rassenleer en benadrukte de christelijke waarden en menschliche Anstand daartegenover. Zijn motto werd Hin zu Gott.

Plancks belangrijkste gesprekspartner was toen al lange tijd zijn jongste zoon Erwin. Deze was een invloedrijk ambtenaar die in 1932 staatssecretaris bij de Rijkskanselarij van kanselier Von Papen werd, in de fase dat de Weimar Republiek afgleed naar autoritaire regeringen en de Nazidictatuur. Dat nieuwe regime wantrouwde Erwin Planck al vroeg en de Gestapo hield hem zeer in de gaten. Niettemin werkte hij actief mee aan pogingen oorlog te voorkomen, samen met onder meer Ernst von Weizsäcker, staatssecretaris op Buitenlandse Zaken en de vader van de latere Bondspresident. Tijdens buitenlandse reizen als adviseur van het bedrijfsleven knoopte hij contacten en gaf waarschuwingen aan buitenlandse regeringen over Hitlers ware bedoelingen en plannen. Zelfs Stalins regime in Moskou gaf hij –vergeefs- geheime informatie over de oorlogsdreiging.

Na de mislukte aanslag op Hitler van 20 juli 1944 –door mensen uit zijn directe netwerk gepland- werd hij opgepakt. In een showproces werd Erwin Planck binnen een uur ter dood veroordeeld. Op 23 januari 1945 is hij terechtgesteld. Zijn inmiddels 87-jarige vader schreef hartverscheurende brieven met genadeverzoeken aan Hitler en Himmler, in de illusie dat deze machthebbers eind 1944 nog aanspreekbaar zouden zijn terwijl Geallieerde legers op Duits grondgebied oprukten.

Namens de wereld
Max Planck werd in mei 1945 door drie Amerikaanse soldaten bevrijd, onder wie de Nederlandse astronoom Gerard P. Kuiper. Deze namen hem direct mee naar Göttingen, in de wetenschap dat het dorpje waar hij ingekwartierd was tot de Sovjet- bezettingszone zou gaan behoren, waaruit later de DDR ontstond.

Planck liet zich opnieuw tot president van de Kaiser-Wilhelm Gesellschaft kiezen, om de opheffing daarvan door de bezetters van Duitsland  te verhinderen en werd in 1946 ere-president van de heropgerichte organisatie. Na zijn dood in 1947 kreeg die de nieuwe naam Max Planck Gesellschaft.

Dijkgraaf vertelt over die laatste jaren van Plancks leven nog dat in 1946 de Royal Society in Londen een uitgestelde viering organiseerde van de geboorte van Newton in 1643. “Alle grote natuurkundigen in de wereld waren uitgenodigd om Newton te eren, vanuit Duitsland alleen de 88-jarige Planck. Op een groot gala werd van iedereen de naam genoemd plus het land dat ze vertegenwoordigden. Bij Max Planck werd geen land genoemd. Duitsland was immers bezet en bestond niet meer als staat. Er werd daarom aangekondigd: ‘Professor Planck, statenloos’. Daarop ontstond geroezemoes in de zaal. En toen werd gezegd: ‘Professor Planck, namens de wereld van de wetenschap.’ Ik vind dat een uiterst ontroerend moment dat de eenzame status van deze grote wetenschapper en bijzondere man weergeeft.”