De prijs van excellentie

Ziekelijke onrust
Hoe word je een excellente wetenschapper? Vooraanstaande wetenschappers ontkennen dat intelligentie een doorslaggevende rol zou spelen. Zo relativeert Cees Dekker zijn eigen IQ: “Sommige promovendi zijn veel slimmer dan ik.” Kenmerkend voor topwetenschappers is hun enorme drive. De nieuwsgierigheid om te ontdekken hoe de wereld in elkaar zit, drijft bijvoorbeeld Dekker om wetenschappelijk onderzoek te doen. Hij spreekt hierbij over “de schoonheid van de ontdekking”.

Architectuurtheoreticus Arie Graafland spreekt zelfs over een ‘ziekelijke onrust’, waarmee hij wil aangeven hoe sterk de drang is om altijd met kennis bezig te zijn: “Een vriend van mij is lyrisch over bepaalde passages van de componist Lully. Daar kan hij intens van genieten zonder er verder wat mee te doen. Voor mij is dat niet altijd genoeg. Ik kan niet alleen maar consumeren, ik moet ook produceren. Uitzoeken bijvoorbeeld hoe het Franse hof in Versailles in elkaar zat.”

De meeste wetenschappers zijn 7 dagen per week bezig met hun werk. Ook als ze tijd thuis doorbrengen, of onderweg zijn naar een volgende afspraak. Frans van der Helm is nota bene hoogleraar mens- en machinesystemen, maar hij heeft nog niet ontdekt hoe hij zijn eigen denken kan stopzetten: “Ik zou niet weten hoe.” Historicus Henk te Velde: “Wetenschap is veel meer dan ‘een vak’, het is als het ware met je persoon verbonden. Er ligt een diep besef aan ten grondslag: ‘dit is wat ik wil doen’.”

Tenure track
Hoe kun je als universiteit bevorderen dat je meer van die gedreven mensen in huis krijgt? Het UT-bestuur heeft voorgesteld een tenure track voor docenten in te voeren. Na een hoofddocentschap van zes jaar kunnen docenten hierdoor versneld hoogleraar worden, mits ze in de tussentijd aan een aantal eisen voldoen. Volgens collegevoorzitter Flierman is het aantrekken van talent een belangrijke voorwaarde om te kunnen excelleren als universiteit.

Maar het personeel vindt de eisen van deze tenure track te zwaar, waardoor een groot afbreukrisico zou ontstaan. Ook bestaat het gevoel dat het CvB eenzijdig inzet op het aantrekken van excellente wetenschappers. “Dat staat niet in verhouding tot de groep die daaronder zit en de rest van het personeelsbestand”, zo zei raadslid Herman Poorthuis tegen UT Nieuws. Voor docenten die niet aan die hoge eisen voldoen, wordt te weinig gedaan, zo vindt hij.

Excellentie en diversiteit
Hierbij speelt ook de vraag naar wat excellentie inhoudt. Op het recente OESO-congres in Lissabon over de lessen uit de reviews van het HO-beleid en –bestel van de lidstaten noemde prof. Marijk van der Wende het onwenselijk als iedere HO-instelling probeert een researchuniversiteit te worden met zoveel mogelijk publicaties in wetenschappelijke A-tijdschriften.

Ze betoogde daarbij dat de huidige slechts op onderzoek gefocuste rankings feitelijk een verschraling van het HO-aanbod in de hand werken. “Now we are learning that also globalisation and especially the emergence of global university rankings are having an effect here. As we all know these rankings are virtually based on research performance, mostly measured by the amount of peer reviewed articles produced. This implies that there is in fact only one area in which universities can excel and gain reputation and that is research. This leads to the phenomenon of global reputation race. This leads rather to less than to more diversity. And in fact there is only one model of the university that can have global standing: the large comprehensive research university”.

Van der Wende pleit daarom voor de nodige nuance in het debat over excellentie en diversiteit. Niet iedere instelling hoeft baanbrekende onderzoekers in huis te hebben; we hebben ook goede praktijkopleidingen nodig.

Het lijkt dus raadzaam dat HO-instellingen hun eigen profiel, missie of desnoods ‘niche’ weten te formuleren en vinden. Hogescholen kunnen daarbij hun beroepsgerichte karakter en kwaliteiten en daarbij hun emancipatoire opdracht verder uitbouwen. HO-inspecteur Ferry de Rijcke ziet op dat punt veel ruimte, ook voor het overheidsbeleid: “De verschillen tussen universiteiten en hogescholen op het punt van hun eigen visie en missie kunnen veel markanter worden gemaakt binnen het huidige bestel. Dat is een veelbelovender benadering dan het steeds benadrukken van het verschil tussen de branches.”

Het hbo vraagt daarbij wel aandacht voor haar ‘trilemma’: het moeten opleiden van grote groepen jongeren uit niet-academische milieus, het tegelijkertijd moeten verhogen van het rendement en het versterken van de uitdagendheid van het aanbod voor zowel de begaafde hbo-student als uitvallers. Een eenzijdige kijk op wat excellent is zou daarbij eerder schadelijk werken dan de studenten helpen, zo kwam naar voren op een ISO-congres over dit onderwerp.

Ranking
Hoewel het begrip ‘excellentie’ dus aan verbreding toe is, speelt het traditionele begrip ervan nog wel een grote rol in de verdeling van middelen ter bevordering van kwaliteit vanuit bijvoorbeeld NWO. In dat verband kijken de hogescholen reikhalzend uit naar de vergadering van het Innovatieplatform van 25 juni, waar gelden voor kennisvalorisatie verdeeld zullen worden. Zal men in het Innovatieplatform de betekenis van bijvoorbeeld lectoraten voor kennisvalorisatie zien?

Wil er structureel iets veranderen, dan zal er ook een gezaghebbende ranking moeten komen voor het onderwijs in Nederland in zijn Europese context en benchmarks, een echte Excellence Ranking kortom. Zo´n ranking bestaat inmiddels sinds december 2007, ontwikkeld door het toonaangevende instituut in Duitsland, het CHE. ScienceGuide werkt met CHE samen rond de inhoudelijke ontwikkeling en de publicatie van deze rankings, alsmede het bevorderen van discussie over goede studiekeuzeinformatie en een verantwoorde manier van het ranken van instellingen in het hoger onderwijs.

Lees ook:
– De samenwerking van CHE en ScienceGuide: CHE-ranking naar Nederland
– De analyse van excellentie bij de TUD: Hoe word je een excellente wetenschapper?
– Het betoog van prof Van de Wende in Lissabon: Meer excellentie en meer diversiteit in het hoger onderwijs
– De opzet van het Sirius-programma: Eén kans op 40 mln voor excellentie