Religie, tolerantie en wetenschap

Nieuws | de redactie
27 juni 2008 | Jean Fréderic Bernard en Bernard Picart waren wetenschappers die in de achttiende eeuw een grote bijdrage leverden aan het ontstaan van religieuze verdraagzaamheid. “De boodschap dat er geen enkel principieel onderscheid tussen welke godsdienst dan ook gemaakt kon worden, was toen buitengewoon radicaal maar heeft ook vandaag nog maar weinig aan betekenis ingeboet”, zo stelde Wijnandt Mijnhardt in zijn oratie aan de UU.



In de vroege achttiende eeuw – vlak na de laatste grote godsdienstoorlog die Europa aan de rand van de afgrond had gebracht – verscheen in Amsterdam, de toonaangevende intellectuele werkplaats van de toenmalige wereld, een enorme, rijk geïllustreerde studie over religieuze verdraagzaamheid, de Cérémonies et coutumes religieuses de tous les peuples du monde. De boodschap dat er geen enkel principieel onderscheid tussen welke godsdienst dan ook gemaakt kon worden, was toen buitengewoon radicaal maar heeft ook vandaag nog maar weinig aan betekenis ingeboet. Minstens zo belangrijk was dat de auteurs, de Franse ballingen Jean Fréderic Bernard en Bernard Picart poogden hun werk een wetenschappelijk fundament te geven met behulp van ideeën ontleend aan de Wetenschappelijke Revolutie die in deze tijd definitief zijn beslag kreeg.

Bernard en Picart waren niet bezig met de ontwikkeling van een nieuwe vakgebied. Ze werden geconfronteerd met een dramatisch probleem. In een verscheurd Europa was religie een splijtzwam geworden die steeds meer sociale en politieke verbanden dreigde te vernietigen. Ze maakten gebruik van alle mogelijke nieuwe kennis en van alle mogelijke nieuwe methoden om voor dat probleem een oplossing te bedenken. Hun Cérémonies was een indrukwekkende intellectuele en wetenschappelijke prestatie. Dankzij hun inspanningen werd godsdienst in delen van Europa langzamerhand een privé- aangelegenheid en zouden religieuze kwesties ophouden de intellectuele agenda te domineren. Na 1750 zou het in de Europese Verlichting nog vooral om politieke en sociaal- culturele vraagstukken gaan. De scheiding tussen kerk en staat die na 1800 overal in de westerse wereld zijn beslag zou krijgen, zorgde er vervolgens voor dat het levenswerk van Bernard en Picart in het stoffige archief van de geschiedenis kon worden opgeborgen. Het was op zijn best historisch interessant maar voor het dagelijkse leven irrelevant.

Sinds enkele decennia – en de Val van de Muur luidde dat tijdperk in – blijkt hun boodschap opnieuw grote actualiteitswaarde te bezitten. Ging het rond 1700 nog om gewelddadige conflicten binnen de christelijke gemeenschap, tussen katholieken en protestanten, tegenwoordig heeft het strijdtoneel zich naar het niveau van de wereldreligies verplaatst, gaat het om verwoestende botsingen tussen christendom en Islam, blijkt een volwaardige dialoog tussen die religies buitengewoon moeilijk en zijn zelfs godsdienstoorlogen tussen staten weer een serieuze mogelijkheid. In zo’n wereld is de boodschap van Bernard en Picart: religie als privé aangelegenheid, als persoonlijke bron van inspiratie en niet als leverancier van inzichten die anderen moeten worden opgelegd, weer even uitdagend en noodzakelijk als destijds.

Prof. dr W.W. Mijnhardt is hoogleraar Vergelijkende Wetenschapsgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht en directeur van het Descartes Centre.

Wijnand Mijnhardt, Religie, tolerantie en wetenschap in de vroegmoderne tijd


«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK