De echte Descartes

Al tijdens zijn leven werd Descartes een rationalist genoemd,  maar dat woord had destijds nog niet de betekenis die het later kreeg. In een tijd dat Scholastiek op universiteiten dominant was, werden critici van het universitaire establishment ‘rationalisten’ genoemd. Descartes was zo’n maverick die allesbehalve een professioneel filosoof wilde zijn, zo betoogde Theo Verbeek. Hij zocht geen aansluiting bij het in zijn tijd heersende Aristotelianisme, maar wilde nadrukkelijk nieuwe wegen in te slaan. ” Een van de belangrijkste dingen die hij ons geleerd heeft, is dat je in je denken soms helemaal bij nul moet beginnen, voor zover dat natuurlijk mogelijk is”, zo zei Siep Stuurman.

Vader van het rationalisme
“In de Engelstalige wereld is Descartes de eerste aflevering in het onderwijs over de moderne filosofie”, zo zei de Australische Descartes-specialist John Schuster. René Descartes staat dan ook bekend als vader van het rationalisme. “De meeste docenten nemen de Meditaties van Descartes en zeggen: deze man is interessant maar heeft grotendeels ongelijk. Ze behandelen hem als een collega alsof die nog steeds leeft of pas 50 jaar geleden gestorven is. Wanneer je Descartes presenteert als vader van het rationalisme, kun je er vervolgens het empiricisme van onder meer Bacon, Hume en Locke tegenover zetten.

Dat latere gebruik van Descartes heeft zijn eigen recht, maar komt slechts gedeeltelijk overeen met de werkelijkheid van die tijd. Veel empiricisten hadden ook rationalistische trekjes. En Descartes besteedde driekwart van zijn tijd aan empirisch onderzoek in vooral wiskunde”. Descartes’ leer dat filosofie buiten de natuur staat, werd in de leerboeken tot begin van de moderne filosofie verklaard en tegenover het empiricisme van onder meer Bacon, Hume en Locke geplaatst. Zo schetsmatig als in de leerboeken zat de werkelijkheid niet in elkaar.

Bètaonderzoeker
Een echt beroep had hij niet en wilde hij ook niet hebben. Descartes was een van de weinigen van zijn tijd die zichzelf kon ‘vrijstellen’ voor wetenschappelijk onderzoek. Hij besteedde veel tijd aan wiskunde en enkele andere disciplines.

In zijn Nederlandse tijd interesseerde hij zich erg voor anatomie, een discipline die juist in die tijd opkwam. Hij onderhield vele contacten met artsen, en hield zich vooral met dierenanatomie bezig. Maar veel belangrijker was dat hij de basis voor analytische meetkunde legde, de brug tussen algebra en geometrie.

Spion
Descartes reisde veel en we weten niet altijd precies waarom. Medisch historicus Hal Cook wierp daarom tijdens de studiemiddag de hypothese op dat René Descartes mogelijk een intelligence gatherer was voor de Franse staatsman kardinaal Richelieu. Dat zou een hoop verklaren: waarom hij een pensioen kreeg van de Franse regering, bijvoorbeeld en waarom hij bij prinses Christina van Zweden op bezoek ging. Ook weet Cook dat Descartes tijdens zijn periode in Nederland veel contacten had met hoge functionarissen van de Franse regering. Bewijzen dat hij een spion was, zijn er niet. En uit zijn brieven blijkt ook niet al te veel interesse voor internationale politiek, zo wierp prof. Siep Stuurman tegen.

Nederlander
Echt Nederlands klinkt de naam Descartes niet. Toch waren de sprekers op de studiemiddag het erover eens dat hij wel echt een Nederlander was. Hij woonde meer dan 20 jaar in Nederland en sprak goed Nederlands. Ook schreef hij hier een aantal belangrijke hoofdwerken, zoals Discours de la Méthode (1637). En ook typerend: in Utrecht kwam hij in problemen toen hij de degens met de theoloog Voetius kruiste.

De Universiteit Utrecht rehabiliteerde hem in 2005 tijdens een officiële ceremonie. En anno 2008 draagt een bloeiend onderzoeksinstituut van de UU zijn naam. John Schuster en zijn vrouw verbaasden zich oprecht over hoe goed de studiemiddag verzorgd was, die afgelopen werd met een 17e eeuws-diner. “Het is heel goed dat specialistische onderzoekers in dit instituut gestimuleerd worden naar het grotere plaatje te kijken en dat kennelijk ook doen. Zo’n Descartes Centre zou in Australië onmogelijk zijn. Daar zijn deans alleen geïnteresseerd in de vraag wanneer je voor het laatst een grant hebt binnengesleept en hoeveel dat heeft opgeleverd”.