Onnavolgbare overheid

Na de overname van Fortis vorige week leek minister Wouter Bos ineens de grote staatsman. Nu wordt hij door partijgenotren in besturen van provincies en gemeenten al van gedraai beticht. Want in reactie op de problemen bij Landsbanki heeft hij in de Tweede Kamer aangegeven dat overheden die best hadden kunnen zien aankomen, en te veel risico hebben genomen. Maar bestuurders geven aan dat ze slechts een wet uitvoeren van minister Bos, die risicospreiding bij grote bedragen verplicht. In reactie op een crisis op de markt heeft de regering dus de neiging regelgeving met terugwerkende kracht te veranderen.

HBO-fraude 
Het doet denken aan de affaire waarbij in het hoger onderwijs iets vergelijkbaars gebeurde, de hbo-fraude. Eind 2001 werd bekend dat sommige instellingen bekostiging hadden ontvangen voor Belgische studenten die in eigen land slechts bijspijkercursussen hadden gekregen van bureau O&O. Al snel bleek dit ook in strijd te zijn met een richtlijn van de HBO-raad zelf, waarin stond dat je alleen bekostiging kunt krijgen voor studenten die je zelf als onderwijsinstelling lesgeeft. Om de onderste steen in deze zaak boven te krijgen, stelde staatssecretaris Nijs de commissie-Schutte in. Deze stelde vast dat HO-instellingen voor zo’n 100 miljoen onterecht aan gelden hadden ontvangen.

Doelpalen 
In reactie op het rapport stelden gezaghebbende betrokkenen dat de regels zelf onduidelijk waren. Nijs heeft toen in de notitie Helderheid uiteengezet hoe de regels moesten worden geïnterpreteerd. Dat wil zeggen: met terugwerkende kracht. Het ministerie nam vrijwel alle aanbevelingen van Schutte over en begon met terugvorderen.

Aangeklaagde instellingen begonnen vrijwel zonder uitzondering rechtszaken tegen het ministerie van OCW. Want behalve dat het om veel geld ging, leefde ook sterk het gevoel dat OCW de doelpalen tijdens het spel verplaatste. Er lopen nog steeds een aantal rechtszaken, waarmee in totaal zo’n 75 miljoen euro gemoeid is.

Hoewel OCW zich hier als schuldeiser opstelt, zijn de echte benadeelden die hogescholen die te goeder trouw gehandeld hebben. Aangezien het macrobudget voor het hoger onderwijs vaststaat, betekent meer geld voor de ene hogeschool minder geld voor de andere.

Aan het handje 
Het moge duidelijk zijn dat deze affaire hogescholen gevoelig heeft gemaakt. Bij onderwijsinstellingen bestaat sterk de neiging bij het ministerie te checken of hun handelwijze wel klopt. In 2007 heeft het ministerie het Expertisecentrum Publiek-Privaat opgericht om dergelijke vragen te kunnen beantwoorden. De dereguleringsbeloften van Paars-2 en minister Hermans destijds ten spijt, lopen instellingen nu dus de facto aan het handje van OCW. Net als de banken in heel Europa en zelfs in de nadagen van de regering Bush in de USA nu –  ondanks vele pleidooien voor meer ruimte en dereguling en minder bureaucratie – weer mogen wennen aan een directe en sturende rol van de overheid tot in hun feitelijke governance en management toe. 

Ondertussen beseft ook OCW wel dat de eigen regelgeving niet waterdicht is. De website van het ministerie meldt dan ook over de bekostiging van het hoger onderwijs: “Deze manier van financiering is helaas fraudegevoelig. In het verleden heeft aantal hogescholen zichzelf financieel bevoordeeld zonder er een onderwijsinspanning voor te leveren. Inmiddels is er een nieuw financieringssysteem in voorbereiding voor het hele hoger onderwijs”. Over de hoofdlijnen daarvan is wel overeenstemming tussen de koepels, maar over kernaspecten als ‘wel of geen kwalitatieve normen in de bekostiging’ is men het de facto niet eens. Ook de commissie Sorgdrager, die hier speciaal voor ingesteld was, geeft aan dat zij het eigenlijk niet weet.