Klokken luiden in Moskou

Het verhaal van Michael Trepashkin deed iedereen op het punt van zijn stoel zitten en bracht de Russische delegatie in verlegenheid. Hij begon zijn verhaal met vertellen dat hij is afgestudeerd aan de KGB academie en in de jaren negentig fraude opspoorde in Rusland, onder andere bij belastingen. Ook bij het onderzoek naar een bom in de ondergrondse van Baku (1994) was hij betrokken. Hij klom op tot kolonel in de FSB, de Russische veiligheidsdienst en kwam eind jaren negentig achter het bestaan van dodenlijsten bij zijn werkgever,  de KGB/FSB, en waarschuwde de mensen, die erop staan. Hij zei er zelf ook op te staan en organiseerde samen met onder meer de journalist Alexander Litvinienko een persconferentie.

IJzingwekkend
Hij verliet daarop de overheid en werd zelfstandig advocaat. In 1999, vlak voor de presidentsverkiezingen, ontploften veel bommen in Moskou en elders in Rusland met ruim 300 doden. Putin kwam als Minister-President boven drijven met een keiharde aanpak. Hij gaf de schuld aan Tsjetsenen en won de verkiezingen voor het presidentschap. Een parlementariër, Sergei Kovalev, verliest zijn moeder bij de bomaanslag en vraagt daarom, Trepashkin onderzoek te gaan doen. Hij stuit op een muur en merkt dat overheidsdienaren over veel explosieven blijken te beschikken. Kovalev sterft even later onder verdachte omstandigheden, evenals anderen die zich met de zaak bezig houden en vervolgens werd Trepashkin zelf vervolgd voor het verspreiden van staatsgeheimen.

Hij zegt in de hoorzitting impliciet dat dit de directe opdracht van de machtigste man van Rusland was, Putin dus. Hij werd veroordeeld tot vier jaar en zat zeven maanden in en isoleercel. Volgens hem deden de autoriteiten er alles aan om hem ziek te maken en hoopten ze dat hij in de gevangenis zou doodgaan. De rapporten van bijvoorbeeld Amnesty International zijn dan ook buitengewoon kritisch over zijn gevangenschap. Verder beweert hij dat er een aanslag op zijn leven is gedaan, maarj weet hij niet of de dodenlijsten nog steeds bestaan binnen de FSB. De details van de getuigenis waren soms ijzingwekkend. Het laat zien dat mensen die zich met misstanden bezighouden, juist de overheid tegenover zich kunnen vinden. Volgens deze klokkenluider bestaat er in Rusland geen recht voor burgers, nog steeds niet. Brisant was dat twee van de Russische parlementariërs vooral even niet aanwezig waren wanneer ik de hoorzitting met Trepashkin in hun Duma-gebouw leid.

Maar ook in België
Eerder op de dag was er een heftige discussie tussen 46 lidstaten van de Raad van Europa die protocol 14 getekend hebben. Hierdoor kan het hof voor de mensenrechten in Straatsburg van zijn achterstand van 100.000 zaken kan afkomen. Veel van zulke zaken worden niet-ontvankelijk verklaard en hiervoor zijn momenteel 3 rechters nodig. Protocol 14 zorgt er bijvoorbeeld voor dat wanneer het op formele gronden duidelijk is, dat één rechter dat kan doen.

Rusland is de grootste leverancier van zaken: het betreft dus Russen die hun eigen overheid aanklagen vanwege mensenrechtenschendingen. Dit land ratificeert het protocol niet, zodat het hof met vele zaken vastloopt, zoals Tjetsenen die compensatie willen voor wreedheden. Bij deze sessie waren de Russen wel aanwezig, maar de voorzitter van de juridische commissie juist niet. En voor die ontmoeting was de commissie naar Rusland afgereisd.

Bij deze gelgenheid hebben we tevens Hans Marten Tillack gehoord, een voormalig journalist van het Duitse weekblad ‘Stern’.  Door anonieme bronnen was hij erachter gekomen dat OLAF, het fraudebestrijdingbureau van de EU, vooral geen onderzoek deed en zaken jaren liet liggen. Toen hij hierover publiceerde, werden niet de misstanden, maar de boodschapper aangepakt. Hoewel hij gelijk kreeg van de ombudsman ging het gewoon door. In 2004 werd hij door de Belgische politie van zijn bed gelicht en werden al zijn dossiers in beslag genomen. Hij moest in tot bij het Hof in Straatsburg procederen om gelijk te krijgen en kreeg dat uiteindelijk ook. De wet in België is nu veranderd. Onder normale omstandigheden hebben journalisten bronbescherming.

Misstanden opsporen
Mijn werk als rapporteur is met deze hoorzitting in Moskou bepaald niet gedaan. Ik ga nu verder met het schrijven van mijn stuk over de bescherming van klokkenluiders. Daarbij helpen zowel de getuigenissen als het advies van experts uit deze bijzondere bijeenkomst op deze bijzondere plek. Klokkenluidersregelingen werken in de praktijk namelijk nog altijd niet even goed. Veel mensen denken dat zij klokkenluider zijn, maar hebben een ‘gewoon’ conflict met hun werkgever. Klokkenluiders, mensen die misstanden aan de kaak stellen, zijn echter essentieel voor een open samenleving en een democratie. Want dankzij hen kunnen misstanden worden opgespoord en opgelost en kunnen levens gespaard worden.

Ook dat kwam heel helder naar voren in de hoorzitting. Voor het zinken van het autoveer ‘Herald of Free Enterprise’ met 193 doden hadden 5 mensen geklaagd over het varen met open deuren, maar was er niets gedaan. En als Jang Yingjong niet voor SARS gewaarschuwd had in China, dan zou het beleid niet tijdig zijn bijgesteld en zou de ramp een paar jaar geleden niet te overzien geweest zijn.

Het zal nog een leuke uitdaging worden om met een goed voorstel te komen. Ik verwacht in de januari sessie van de Raad van Europa met aanbevelingen te komen.

Dr. P.H. Omtzigt is lid van de Tweede Kamer en econometrist. Hij houdt op ScienceGuide een vaste column bij over zijn ervaringen in deze twee eigenzinnige werelden van politiek en wetenschap, hun wederzijdse beïnvloeding en hun confrontaties.