Waar gaan de klappen vallen in het HO?

Ook als investeringen ter bestrijding van de crisis ingezet worden in het hoger onderwijs zal de sector daarnaast toch moeten snijden. Het redden van de banken, tegenvallende aardgasbaten door een dalende olieprijs, hogere uitgaven door werkloosheid en minder belastinginkomsten door economische krimp – deze factoren zetten de overheidsfinanciën op hun kop. Beperking van het begrotingstekort tot 2 of 3% vereist al in 2009 miljardeningrepen. Bezuinigingen in onder meer het hoger onderwijs lijken daarom onvermijdelijk. Balkenende en Bos lijken vastbesloten het ‘too little too late’ van hun voorgangers Den Uyl en Van Agt in een eerdere economische neergang niet te herhalen. Tijdelijke impulsen tegen de crisis zullen dus gepaard gaan met bezuinigingen elders.

Waar zouden de klappen vallen in het hoger onderwijs? ScienceGuide zet op een rijtje waar de sector rekening mee moet houden.

Studiefinanciering afschaffen
De vervanging van de Wet Studiefinanciering door een sociaal leenstelsel was al onderdeel van het concept-regeerakkoord van CDA en PvdA in 2003. Zowel minister Plasterk als toenmalig fractievoorzitter Jacques Tichelaar (beiden PvdA) wilden deze ingreep eind 2007 al nog eens agenderen.
De opbrengst van een dergelijke ingreep? Ruim 2 miljard euro. Net als in het mislukt akkoord van 2003 zou besloten kunnen worden een deel daarvan elders in het hoger onderwijs te investeren. Als anti-recessiemaatregel zou dat effectief kunnen zijn.

Tichelaar zei tegen ScienceGuide begin januari 2008 hierover onder meer: “De commissie-Vermeend, het CPB, analyses van de opzet in Australië hebben hier ook al materiaal voor aangedragen. 80 % van de SF-uitgaven gaat naar mensen die dat eigenlijk helemaal niet nodig hebben voor toegankelijkheid van de studie. Het is dan toch goed daar serieus met elkaar over te praten. Het SF-stelsel is dus als het gaat om het zorgen voor de toegankelijkheid niet ‘top’ en in 2004 brachten we daarom het idee van een leenstelsel voor iedereen in de discussie naar voren.”

Ging het Tichelaar toen vooral om het duurzaam maken van de rijksbegroting voor de vergrijzing, nu staat de coalitie voor nog veel hardere afwegingen. De PvdA-voorman zei een jaar geleden dit: “Dit zijn toch dé strategische vragen, de echt fundamentele punten waar ook toekomstige kabinetten niet omheen zullen kunnen. Na de fase dat we het geld voor Rinnooy Kan hebben vrijgemaakt, kun je de confrontatie niet uit de weg gaan met de vraag hoe we de publieke taken in onderwijs –naast die bij zorg, ouderen, veiligheid en noem ze nog maar meer- gaan betalen. Of willen we via eindeloze kaasschaven de publieke armoede steeds verder zien toenemen? En is zo’n verschaling van het hoger onderwijs dan wél het antwoord op de vraag naar meer kwaliteit, meer kansen voor studenten, meer docenten, minder uitval?”

Collegegeld omhoog
Minister Hermans pleitte in 2002 al voor een gedifferentieerd collegegeld voor zogenaamde topmasters. Universiteiten en studenten konden toen de universitaire master nog binnen de studiefinanciering en overheidsbekostiging houden. Hun voornaamste argument was, dat de universitaire bacheloropleiding geen toegang biedt tot de arbeidsmarkt en een eenheid vormt met de masteropleiding. Daar is met o.a. de harde knip sindsdien wel enige nuance in gekomen.

Het stoppen van bekostiging voor de masteropleiding zou een situatie doen ontstaan als in Groot-Brittannië, waar studenten de arbeidsmarkt opgaan met een bacheloropleiding en vaak pas jaren later terugkomen voor een masteropleiding in het kader van levenlangleren. Het zou een besparing van meer dan 550 miljoen euro kunnen opleveren.

Salarissen bevriezen
In 2007 trok minister Plasterk 1,2 miljard uit om de lerarentekorten op te vangen. Alleen met een hoger salaris kon je mensen nog enthousiast maken voor het leraarschap, zo luidde de redenering. In tijden van economische neergang wordt het leraarsvak voor veel mensen een stuk aantrekkelijker. Inschrijvingen voor lerarenopleidingen en sollicitaties naar het beroep gaan omhoog, mede omdat de arbeidsvoorwaarden in het licht van de economische crisis zo gek nog niet zijn. Het kabinet zou dan ook kunnen beslissen om investeringen gebaseerd op het advies van de commissie-Rinnooy Kan op te schorten of over een langere tijd uit te smeren. Dat zou honderden miljoenen kunnen opleveren. In gesprek met ScienceGuide filosofeerde minister Plasterk in januari van dit jaar al over deze mogelijkheid: “We zouden er natuurlijk ook voor kunnen kiezen de extra investeringen in onderwijs of in wetenschap op te schorten of terug te draaien, want dat soort dingen doe je als je in een tijd van crisis de tering naar de nering zet. Dat we dat ondanks alles niet doen, heeft op zichzelf al een stimulerend effect”.

Pensioenleeftijd omhoog
Met 65 ga je in Nederland verplicht met pensioen. Er wordt veel over gepraat dit op te rekken naar 67. Een begin zou zijn de leeftijd waarop mensen stoppen met werken ook na hun 65e te flexibliseren. De hoger onderwijssector is hiervoor een interessante kandidaat. Veel hoogleraren en onderzoekers werken na hun 65e immers via verschillende constructies nog jaren door. De structurele opbrengst hiervan zou zo’n 250 miljoen kunnen worden.

Opleidingen saneren
Ook in de jaren ’80 was de werkloosheid hoog en de noodzaak tot bezuinigingen groot. In twee ‘taakverdelingsoperaties’ liet minister Deetman toen noodlijdende opleidingen en instellingen samenvoegen. De opbrengsten daarvan mochten instellingen deels herinvesteren, waardoor ht hbo aan zijn bloeiperiode begon. Op voorstellen van UM-hoogleraar Luc Soete heeft minister Vandenbroucke een herschikking van het Vlaamse hoger onderwijs in gang gezet met een vergelijkbare opzet.

In het huidige hoger onderwijsaanbod zou een herschikking enkele honderden miljoenen aan besparingen kunnen opleveren. Dat bedrag kan tot 800 miljoen oplopen als de medische opleidingen worden meegenomen. Serieus in bespreking komende opties zijn:

A.    De lerarenopleidingen: Nederland kent nog veel kleine PABO’s, al dan niet binnen grote instellingen en ook veel eerste- en tweedegraads lerarenopleidingen zijn opvallend kleinschalig. Worden de PABO’s door de NVAO in 2009 naar verwachting opnieuw kritisch beoordeeld, dan zal de druk toenemen om tot concentratie te komen. Gezien de opkomst van academische PABO’s lijkt het logisch dat universiteiten en hogescholen daarin samen optrekken. De hoger onderwijsinstellingen Zuyd, UM en Fontys zetten al stappen in deze richting in het licht van de actuele afname van de bevolking in Zuid-Limburg.

B.     Geesteswetenschappen: De huidige versplintering van alfa-opleidingen brengt grote nadelen met zich mee. In gesprek met ScienceGudie bepleitten Job Cohen en Frits van Oostrom onlangs al een concentratie in enkele liberal arts-faculteiten met onderscheiden profielen en masters. De instellingen moeten nu strategische plannen opstellen hiervoor en hopen dat Plasterk de 15 miljoen euro extra voor deze sector ophoogt tot 70 miljoen. Realistischer lijkt dat een taakstelling aan deze plannen verbonden wordt, waarbij extra middelen eventueel teruggeploegd kunnen worden. Aan de UvA wordt reeds gesneden in open promotieplaatsen op dit terrein, bijvoorbeeld.

C.    Techniek: De samenwerking van de technische universiteiten in de 3TU heeft nog tot weinig taakverdeling geleid. Elk van hen blijft relatief klein en scoort daardoor minder sterk dan vergelijkbare instellingen elders in Europa. Zet de huidige krimp in de derde geldstroom door, dan zijn forse ingrepen onvermijdelijk om aanbod en kwaliteit overeind te houden. De technische hbo-opleidingen, die na jarenlange krimp weer licht herstellen, zouden naar Vlaams model van associaties van bachelor en masteraanbod daarin betrokken kunnen worden, om zo focus en massa te creëren.

D.    Kunstonderwijs: In 2008 gingen er al hardnekkige geruchten dat Plasterk naar besparingen door efficiëntie in het kunstonderwijs zocht, vooral ten aanzien van beeldende kunst. Lastig is alleen dat deze sector met haar strenge selectie internationaal aan de top staat. Vergelijkbare operaties van de bewindslieden Nuis en Van der Ploeg mislukten, hoewel de instellingen wel onderling tot zwaartepuntvorming wisten te komen.