Archief legt rol wetenschap bloot

“In mijn huidige functie ben ik al op verschillende plaatsen aangelopen tegen het enorme belang van goede archieven. Hele werelden komen uit de archieven te voorschijn bij de wetenschappelijke verjaardagskalender. Of het nu gaat om het jaar van de telescopie of welk ander jaar dan ook: we blijken vaak heel veel materiaal in huis te hebben. Archieven maken duidelijk hoe ver het verleden is, maar maken ook de inbreng van Nederlandse wetenschap internationaal duidelijk. Die rol wordt onderschat. Brieven van wetenschappers kunnen dat duidelijk maken. Als lid van de commissie bètacanon merkte ik hoe enorm de respons juist was uit de historische aanvliegroute. Het is een dimensie die in de wetenschap en het onderwijs heel vaak vergeten wordt, maar juist geschiedenis is wel een manier om mensen heel direct met de praktijk van de wetenschap te confronteren”.

Bij een optreden in het VPRO-programma Zomergasten liet hij een tv-fragment zien van de begrafenis van natuurkundige H.A. Lorentz in Haarlem. Tienduizenden mensen kwamen erop af. Dijkgraaf kreeg daarop enorm veel reacties, bijvoorbeeld van mensen wiens ouders of grootouders Lorentz op een of andere manier kenden. “De VPRO moest overuren maken om historische honger te stillen”. Diezelfde ervaring heeft Dijkgraaf bij het schrijven van stukken in de krant: veel reacties bestaan uit persoonlijke, historische herinneringen.

Het Noord-Hollands Archief is een van de rijksarchieven. Het zwaartepunt van het archief is wetenschap. Het archief van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen ligt er, maar ook de brieven van Nobelprijswinnaars Lorentz en Zeeman en van de Wiener Kreis, een groep filosofen rond Moritz Schlick. In totaal herbergt het Noord-Hollands Archief in Haarlem bijna 100 wetenschapsarchieven, 59 van wetenschappers en 39 van instellingen.

Ieder zijn archief

Leen Dorsman, hoogleraar universiteitsgeschiedenis in Utrecht en voorzitter van de archiefcommissie van de UU, schetste de dilemma’s van de universitaire archivaris. Op een oude en brede universiteit als Utrecht heb je met een sterk gefragmenteerde collectie te maken. De voornaamste delen liggen opgeslagen bij het Utrechts Archief, het Universiteitsmuseum en de Universiteitsbibliotheek. Maar vrijwel ieder departement en vakgroep heeft ook zelf nog oud materiaal in kelders en kasten liggen. De waarde ervan wordt bij universitaire verhuizingen niet altijd opgemerkt, waardoor stukken soms stuk raken.

Binnen de Universiteit Utrecht werkt hij aan een archiefbeleid. Een enkele keer ontstaat daarbij prestigestrijd. Zoals anderhalf jaar geleden, toen een hoogleraar astrofysica besloten had het archief van Marcel Minnaert over te dragen aan het Noord-Hollands Archief. Zijn argument was dat de archieven van de voorgangers van Minnaert ook aan Haarlem waren overgedragen. Maar de Utrechtse universiteit had het archief van de prominente astrofysicus liever zelf gehouden.

Doorgaans echter worstelt de universitaire archivaris vooral met de vraag wat bewaard moet worden en wat weg kan. De opvatting dat alleen wetenschappelijke publicaties tellen, is allang achterhaald. Zo zijn de labverslagen van Pasteur heel leerzaam. Toch is het ondoenlijk om bijvoorbeeld alle labverslagen te bewaren.  De Utrechtse archivarissen proberen dan ook vooral archieven te bewaren van wetenschappers met reputatie en maatschappelijke betekenis. Als voorbeeld van iemand bij dat allemaal bij elkaar komt, noemde hij hoogleraar, columnist en minister Ronald Plasterk. “Naar de archieven van dat soort mensen zijn we op zoek”.

Explosief materiaal

Oud-rector O.J. de Jong van de UU wees op een ander vraagstuk: wat draag je als oud-rector over en wat niet? Zelf is hij inmiddels 83, dus hij heeft al wel de leeftijd om bezig te zijn met de overdracht van zijn archief. Hijzelf huldigt de opvatting dat post op zijn universitaire adres beschouwd moet worden als universitair eigendom, maar dat post gericht aan zijn privé-adres beschouwd moet worden als persoonlijke post – ook als de inhoud betrekking had op zijn rectoraat. Brieven die hij als rector op zijn privé-adres kreeg, gingen vaak over universitaire benoemingen. “Als die brieven vandaag openbaar zouden worden, sluit ik niet uit dat betrokkenen elkaar alsnog in de haren zouden vliegen”, aldus de oud-rector. Hij werd in zijn terughoudendheid gesterkt toen werd gesteld dat de brieven uit zijn rectoraat (82-86) volgens de Archiefwet nu al openbaar zouden zijn.

Onderzoeker Klaas van Berkel toonde begrip voor de behoefte van prominente hoogleraren aan privacy en discretie. Maar tegenover ScienceGuide maakte hij daarbij wel een kanttekening: het wetenschappelijk archief van veel hoogleraren is niet interessant. Het bevat overdrukken, hun oratie en afscheidsrede en andere formele informatie die je ook wel elders kunt vinden. Het is juist het persoonlijke archief van de hoogleraar dat voor de onderzoeker nieuwe perspectieven biedt op hoe en binnen welke context wetenschap tot stand is gekomen.

Mooie illustraties

Voor de verzamelde archivarissen gooide hij nog een knuppel in het hoenderhok: in zijn vorig jaar verschenen geschiedenis van de KNAW had hij weliswaar vrij veel uit de archieven van de KNAW geciteerd. Toch had hij zijn verhaal op hoofdlijnen wel klaar voordat hij in de archieven dook. Publicaties waren voor hem belangrijker geweest dan archiefmateriaal. De bezoeken aan de archieven leverden wel mooie illustraties op, evenals de mogelijkheid om aannames te checken. Het archief van de KNAW ligt nu al grotendeels bij het Noord-Hollands Archief. Robbert Dijkgraaf kondigde aan dat ook het resterende deel, dat nu nog op de Amsterdamse Kloveniersburgwal ligt, binnenkort naar Haarlem overgebracht zal worden.