Kredietcrisis, ook voor kennis zelf

Hij constateert een afkalving en uitholling van het kennisniveau van Nederland, die uiting lijkt van een zekere onwil tot verdieping in de groeiende complexiteit van de werkelijkheid van deze tijd. ”Het is een paradox waar ik me dagelijks over verbaas: de wereld wordt steeds ingewikkelder, krijgt steeds grotere problemen, maar we lijken er steeds minder van te willen weten.”

Animal spirits

Nederland heeft als het ware een kennis-krediet-crisis, een recessie in het geven van geloofwaardigheid en inzet aan kennis en kunde. Het feit dat ons land het enige land is in de Europese Unie dat de afgelopen tien jaar geen groei van het onderzoeksbudget heeft gekend ten opzichte van de economische welvaart, terwijl de studentenaantallen groeien en de internationale competitie toeneemt, ziet de Akademiepresident als een signaal van een ‘eigen kredietcrisis’ van de wetenschap.

En dat terwijl kennis en onderzoek een cruciale rol moeten spelen, niet alleen in de bèta-tech sector bovendien. “Deze cruciale rol geldt zeker niet exclusief voor de bètawetenschappen en de techniek. Het is immers nog maar de vraag of wij zulke complexe systemen als het klimaat ooit zullen kunnen begrijpen, laat staan controleren. Beïnvloeding van menselijk gedrag, de machinist in de locomotief, zogezegd, lijkt een veel realistischer doel. Dat geldt overigens evenzeer waar de ‘animal spirits’ van John Maynard Keynes – die aspecten van de menselijke natuur die zich niet aan de mathematische modellen wensen te houden – plotseling in de belangstelling zijn teruggekeerd. Over die menselijke emoties en de vraag hoe een overheid deze kan kanaliseren, hebben weer andere takken van wetenschap behartigenswaardige dingen te zeggen.”

Tegelijkertijd kunnen de economische, energetische en klimaatcrisis onmogelijk worden bedwongen met het huidige niveau van kennis en technologie. Fundamenteel nieuw onderzoek is nodig, onderstreept Dijkgraaf. Daarom moet de kennissector ook zelf aan de slag, onder meer met het slechten van de barrières tussen universiteiten. Dit is noodzakelijk omdat internationaal succes een bundeling van krachten vereist.

“Wij zijn er nog onvoldoende in geslaagd de grote urgentie van de problemen in Nederland en de wereld naar concrete steun voor onderwijs en onderzoek te vertalen. Niemand is er echt op tegen, maar niemand is er ook echt gepassioneerd vóór. Er is genoeg dat wij als wetenschappers zelf kunnen doen. U kent het gezegde: de wereld heeft problemen, de universiteit heeft faculteiten. Ik kan vele variaties op dit thema toevoegen: de politiek heeft partijen; de overheid heeft ministeries; de Akademie heeft Afdelingen en Secties. Feit is dat de Nederlandse kennissamenleving huist in een gebouw met vele kamertjes, tussenwanden, kruip-door-sluip-doorgangetjes en verlaagde plafonds. Het is kwalijk dat de landelijke onderzoekscho­len dreigen te verwezen. We staan op het punt intellectueel kapitaal te vernietigen en bedrading door te knippen in plaats van aan te leggen.”

Probeer eens middelmatigheid

De internationale omgeving van het onderzoekbestel kent soms dramatische verschuivingen: “In de Verenigde Staten hebben de elite-universiteiten hun gigantische fondsen met tientallen procenten zien slinken en veel van deze universiteiten hebben een dramatische vacaturestop moeten afkondigen. Zelfs de nummer één van de wereld is niet immuun gebleken voor deze infectie. Integendeel, het enorme vermogen van Harvard University, goed voor de helft van de exploitatiekosten, is met zo’n 30 procent afgenomen. Een slordige 10 miljard dollar is verdwenen, genoeg om gedurende een aantal jaren het complete Nederlandse universitaire onderzoeksysteem te financieren.”

Grootste uitdaging is en blijft juist in crisistijd jongeren enthousiast te krijgen voor wetenschap, onderzoek en kennisverwerving. “De voorbeeldfunctie van individuele Akademieleden moeten we ook niet onderschatten. Wij kunnen in ons persoonlijk optreden laten zien dat maatschappelijk engagement zich prima laat verenigen met fundamenteel onderzoek. Wellicht kunnen wij ons daarin laten inspireren door onze illustere voorgangers, die net zo gemakkelijk een fundamentele theorie van materie en straling ontwikkelden als dat zij de vorm van een bliksemafleider op het
Rijksmuseum of de Afsluitdijk doorrekenden.”

Dijkgraaf waarschuwde de rekening voor de crisis eenzijdig en voornamelijk bij de jongeren en hun talent te leggen. “Het zijn onze studenten die met moeilijke perspectieven op de arbeidsmarkt worden geconfronteerd, óók in de wetenschap. Zij zijn het die de komende decennia de infrastructuur van een nieuwe economische orde zullen moeten bouwen en de wereld naar een duurzame toekomst moeten leiden. Voor wie twijfels heeft of het geld dat daarvoor nodig is welbesteed is, citeer graag ik de woorden van de voorzitter van de European Research Council, Fotis Kafatos: ‘Als je denkt dat excellentie duur is, probeer dan eens middelmatigheid.’ “

U leest de volledige rede hier.