Bedreigde wetenschappers zijn verrijking

Kortmann, die voorzitter is van de rectorenconferentie, betoogde dat het belangrijk is dat Nederlandse universiteiten gevluchte wetenschappers opnemen en het wezen van de academische vrijheid voor de 21e eeuw op de agenda blijft.

“Het is van groot belang dat bedreigde wetenschappers hun onderzoek kunnen voortzetten en hun kennis op peil houden. Zo kunnen ze, als het over een tijd weer veilig is in hun land bijdragen aan de wederopbouw van de vrije samenleving.  Maar ze zijn ook van betekenis voor onze universiteiten. Zij leren ons dat je soms je leven moet wagen voor wat voor de huidige generatie in Nederland zo gewoon is: de vrijheid om te bestuderen wat je wilt, om colleges te volgen waarover en van wie je wilt, om te publiceren wat en waar je wilt en om in academische vrijheid te debatteren.” Academische vrijheid is bepaald geen vanzelfsprekendheid, schetste Kortmann in zijn rede met voorbeelden uit onder meer Nijmegen, China, Iran en Wit-Rusland.

“Op zaterdag 29 juni 1940, een gure en koude zomerdag, klopte de Grüne Polizei op de deur van de pastorie aan de Nijmeegse Molenstraat. “Ist Pfarrer Regout zum hause?” Is pater Regout thuis? Nee, die is er niet. We willen zijn kamer zien. Ze liepen door, braken de deur van zijn kamer open, doorzochten alle boeken en papieren en verzegelden zijn kamer.

Robert Regout, hoogleraar volkenrecht aan de katholieke universiteit van Nijmegen , was die 29e juni in Den Haag. Regout verbleef in Den Haag om advocaten te waarschuwen zich niet voor het nazi-karretje te laten spannen., Hij reisde al vanaf het uitbreken van de oorlog het land door om op basis van zijn volkenrechtelijke overtuiging te waarschuwen tegen het nazisme. In mei had hij een belangrijk artikel geschreven: “De rechtstoestand in bezet gebied”. Een uiteenzetting over welke wetten de bezetter volgens de Geneefse conventie kan toepassen en welke niet. Dit artikel wekte de woede en achterdocht van de Duitse bezetter omdat de jurist Regout aan de hand van de internationale normen hun plannen met het bezette Nederland beordeelde.

Op maandag 1 juli was Regout terug in Nijmegen, zag zijn verzegelde kamer en melde zich, naïef en vol vertrouwen op zijn rol als hoogleraar en priester, bij de Grüne Polizei. Via de gevangenissen  in Arnhem en Berlijn kwam hij in Dachau terecht waar hij op 29 december 1942 van uitputting stierf.

China

Vele academici kennen de klop op de deur van de geheime politie. Op dinsdag 9 december 2008 in Peking klopte de politie op de deur van de flat van de hoogleraar en dissident Liu Xiaobo. Ze doorzochten zijn woning en namen computers en mobiele telefoons mee. Liu Xiaobo werd gearresteerd. Voor de zoveelste maal. Hij werd voor het eerst in 1989 vastgezet vanwege zijn rol in de studentenopstand op het plein van de Hemelse Vrede. U herinnert zich de foto van de student voor de immens grote tank. Dit maal werd Liu gearresteerd enkele uren voordat er het manifest Charta 08 met honderden handtekeningen op het internet zou verschijnen. Charta 08, de naam herinnert aan het document Charta ’77 dat destijds in Praag verscheen, daagde de Chinese autoriteiten uit de mensenrechten te respecteren en meer burgerlijke vrijheden toe te staan in China.

Liu zit nog steeds gevangen. Academici, schrijvers, kunstenaars: ze zijn op een of andere manier altijd de luis in de pels van de gevestigde orde. Hun vrijheid van denken en de expressie daarvan in boeken, colleges, gedichten, artikelen, films wordt als gevaarlijk ervaren voor de rust en orde waar dictatoriale regimes zo dol op zijn. Dat is heel lang zo. Socrates kreeg de gifbeker omdat hij iedere gesprek begon met vragen, zijn gespreksgenoten tot vertwijfeling bracht en ze zo aan het denken zette.

Galilei

Galileo Galilei ontdekte dat de aarde rond de zon draaide. Hij werd door de inquisitie gedwongen zijn wetenschappelijke overtuiging af te zweren. De katholieke kerk vond zijn mening in strijd met de kerkelijke leer over de schepping van de aarde. Galiliei meende juist te laten zien hoe doordacht het door God geschapene in elkaar zat. Galilei deed toch officieel afstand van zijn overtuiging. Galilei werd in een kerkelijk proces veroordeeld tot levenslang huisarrest en sleet zijn dagen in een palacio in Toscane. Ondertussen vonden zijn boeken hun weg door Europa en kan niemand zich meer voorstellen dat de aarde NIET om de zon draait. Pas in 1992 bood Paus Johannes Paulus de Tweede zijn verontschuldigingen aan voor de door de kerk gemaakte fouten.

Voor iedere samenleving is de vrijheid van meningsuiting een belangrijke voorwaarde voor vooruitgang. Vrijheid van onderzoek, publicaties en debat is de kern van de academische vrijheid, die geworteld is in de vrijheid van meningsuiting. Vrije wetenschap helpt de burgers en de samenleving vooruit en is de motor van ontwikkeling. Universiteiten moeten hun wetenschappers en hun studenten daarom vrijheid garanderen. De overheid met haar wetten en regelgeving op haar beurt moet de universiteiten als onafhankelijke instituties koesteren.  Ik geef u twee voorbeelden van mijn eigen universiteit. Een uit 2008 en een uit 1943.

De Chip

Begin 2008 ontdekte professor Bart Jacobs, hoogleraar digitale veiligheid, met zijn groep dat de Mifare Classic chip, die in de miljoenen toegangskaarten over de hele wereld zit, niet die veiligheid biedt, die verwacht mag worden. Het ging om militaire terreinen, ministeries, de metro in Londen . De universiteit heeft vervolgens de Rijksoverheid en de producent van de chip, het bedrijf NXP, direct op de hoogte gesteld van de resultaten van het onafhankelijk onderzoek. Vertrouwelijk. Belanghebbenden, waaronder de overheid en NXP, kregen zo de kans de nodige veiligheids maatregelen te nemen. De wetenschappers zouden hun bevindingen in oktober 2008, bijna een jaar na hun ontdekking publiceren.

Begin juli 2008 spande NXP een kort geding aan tegen prof. Jacobs en de Radboud Universiteit om publicatie van het wetenschappelijk artikel te verbieden. De Radboud Universiteit stelde dat met een publicatieverbod de academische vrijheid van onderzoek in geding zou komen.

De rechter stelde in kort geding de universiteit in het gelijk. De universiteit heeft daarmee een belangrijke rechtzaak gewonnen. Het blijkt dat op basis van de vrijheid van meningsuiting, de academische vrijheid in de wetten van dit land is gewaarborgd. Gelukkig. Er zijn landen op deze wereld waar dat niet zo is.

Loyaliteitsverklaring

In 1943 dwong de Duitse bezetter alle Nederlandse studenten de loyaliteitsverklaring te ondertekenen. Professor Hermesdorf, een jurist, was rector magnificus van de toenmalige Katholieke Universiteit Nijmegen. Een principieel man die geen enkele concessie deed en weigerde de door de bezetter verlangde loyaliteitsverklaring ter ondertekening aan de studenten voor te leggen. De studenten moesten ondertekenen dat ze zich aan de in het bezette Nederland geldende weten zouden houden en zich zouden onthouden van handelingen gericht tegen het Duitse Rijk. Wie niet tekende werd op transport naar Duitsland gezet.

Hermesdorff sloot de universiteit op 9 april 1943. Een beslissing,  die achteraf de enige juiste bleek te zijn, maar die op het moment zelf  in zijn gevolgen voor hemzelf en voor de hele academische gemeenschap  heel veel risico’s inhield. Studenten die niet tekenden moesten onderduiken. Voor die beslissing stond Hermesdorf. Ik weet niet of ik het op die plaats in die tijd gedurfd had…..

De actie van Hermesdorf in 1944 werpt een heel bijzonder licht op de vraag in het programma van vandaag: Why should the public care when a university is closed down? Al vanaf het begin van de oorlog was de Senaat van de Nijmeegse universiteit bang geweest dat de bezetter de universiteit zou sluiten. Nu sloot de rector zelf de universiteit. Hermesdorf sloot de universiteit omdat hij geen universiteit wilde die de academische vrijheid niet kon garanderen, ze werd immers niet door de toen vigerende overheid en rechtsregels beschermd.  Van de universiteit werd gevraagd een rol te spelen in de Nazi-ideologie, waaraan de universiteit op dat moment al twee van haar hoogleraren, Robert Regout en Titus Brandma had verloren. Daarom kon de beslissing van Hermesdorf op steun rekenen.

Dictators sluiten universiteiten omdat ze de academische vrijheid en de vrijheid van meningsuiting niet uitkomt. Het is daarnaast ook niet toevallig dat de kiemen van grote veranderingen in de samenleving het eerst zichtbaar worden op universiteiten. Universiteiten zijn in heel veel landen, zoals vandaag in Iran, haarden van verzet en daarom worden studenten en wetenschappers vaak zo streng gecontroleerd.

Kijk naar Wit Rusland en Iran

Universiteiten staan voor vrijheid. Dat is dan ook precies waarom het publiek zich zorgen moet maken wanneer dictaturen universiteiten onderdrukken. De vrijheid is in het geding. En het zijn altijd als eersten de journalisten, de kunstenaars en de wetenschappers waar de onderdrukkende regimes het op gemunt hebben. Als de vrijheden van deze groepen zijn ingedamd, volgen de vrijheden van de andere burgers. Onherroepelijk.

Controle van de wetenschap kent vele vormen  Er ligt een groot grijs gebied tussen de academische vrijheid  die wij hier kennen en het sluiten van universiteiten: Neem Wit Rusland, de laatste Europese dictatuur, op twee uur vliegen van Amsterdam. Daar vind je het gehele scala van onderdrukkingsmethodes. Het curriculum van de universiteiten is daar nog op Sovjetleest geschoeid. Het bestuur van universiteiten wordt door de staat aangesteld, de geheime dienst houdt een greep op het wetenschapsbeleid en wetenschappers worden ontslagen.

Totalitaire staten als Wit Rusland en theocratieën als Iran proberen wetenschappers te beknotten in hun academische vrijheid. Maar misschien moeten we niet alleen ver weg kijken als we het hebben over controle op de wetenschap. Wat te denken van religieuze instellingen die hun ethische principes tot dogma’s verklaren en deze de wetenschap proberen op te dringen?  En wat te denken van bedrijven: wat probeerde NXP met zijn torenhoge claims richting professor Bart Jacobs? Welke wetenschappers zouden om dit soort redenen  ook in dit land aan zelfcensuur doen? Betekent het inkrimpen van de eerste geldstroom voor onderzoek een inkrimping van de vrijheid van wetenschappers en universiteiten? Ik weet, het je mag het niet vergelijken met wetenschappers en studenten die echt gevaar lopen, maar toch: ook wij moeten altijd op de bres staan voor de academische vrijheid.

Robert Regout, naïef als hij was, meldde zich in 1940 zelf bij de Duitse bezetter. Liu Xiaobo had geen kans toen hij de klop op de deur hoorde en de Chinese geheime politie voor zijn deur stond. Vele andere wetenschappers proberen de klop op de deur voor te zijn en vluchten. Neem Mr. A.J. Hij is een gerenommeerd schrijver, met een ervaring van meer dan twintig jaar in onderzoek. Nadat hij een artikel had gepubliceerd over het werk van de jihadisten in Pakistan en Afghanistan in een internationale krant, probeerden militanten zijn zoon te ontvoeren. Mr. A.J. ontvluchtte zijn land. Met de hulp van Scholars at risk kreeg hij een aanstelling aan een universiteit in de Verenigde Staten. Twee jaar nadat hij Pakistan was ontvlucht publiceerde hij onlangs in de VS zijn eerste boek.

Vrije universiteiten

Vrije universiteiten, en dat zijn de Nederlandse universiteiten, bieden scholars at risk graag een plaats aan waar ze veilig zijn, waar ze hun werk kunnen voortzetten en hun ideeën en ervaringen kunnen delen met collega-wetenschappers en met studenten. Het is van groot belang dat bedreigde wetenschappers hun onderzoek kunnen voortzetten en hun kennis op peil houden. Zo kunnen ze, als het over een tijd weer veilig is in hun land bijdragen aan de wederopbouw van de vrije samenleving.

Maar ze zijn ook van betekenis voor onze universiteiten. Wij, wetenschappers en studenten, kunnen leren van hun ervaringen, hun wetenschappelijke kennis,  van hun inzet en engagement voor hun land van afkomst, van hun pijn en strijd voor de academische vrijheid. Zij leren ons dat je soms je leven moet wagen voor wat voor de huidige generatie in Nederland zo gewoon is:  de vrijheid om te bestuderen wat je wilt, om colleges te volgen waarover en van wie je wilt, om te publiceren wat en waar je wilt en om in academische vrijheid te debatteren. Scholars at Risk zijn een verrijking voor onze universiteiten. Ze leren ons altijd waakzaam te zijn en zorgvuldig om te gaan met het hoogste goed wat we hebben, onze academische vrijheid.”