Spinoza naar migraine, nanolabs en plassen

Albert van den Berg

De Spinozacommissie stelt in haar juryrapport dat Albert van den Berg, hoogleraar sensorsystemen voor biomedische en milieutoepassingen, de Spinozapremie ontvangt voor zijn doorbraken in het begrip en de manipulatie van vloeistoffen in kanalen met een micro- of nanometerschaal, en het toepassen van deze kennis, onder andere toe in nieuwe apparatuur voor de gezondheidszorg. Van den Berg werkt aan zogeheten ‘labs-on-a-chip’, een soort minilaboratoria die in hun geheel op een chip passen en die snel en goedkoop analyses kunnen uitvoeren. Met zo’n chip is een druppeltje bloed genoeg om een diagnose te stellen.

Marten Scheffer

Marten Scheffer, hoogleraar aquatische ecologie en waterkwaliteitsbeheer leverde grensverleggende bijdragen aan het begrip van kritische omslagen in complexe systemen, variërend van overgangen in ondiepe meren tot klimaatverandering en het ineenstorten van oude culturen. Hij onderzoekt de mechanismen die de stabiliteit en veerkracht van complexe systemen bepalen. Zijn studenten roemen de eenvoud waarmee hij de complexiteit weet uit leggen. Scheffer publiceert veelvuldig en heeft drie boeken geschreven, waaronder het populair-wetenschappelijke ‘Vijver, Sloot, Plas’ en ‘Critical Transitions in Nature and Society’ dat zojuist is verschenen bij Princeton University Press.

Michel Ferrari

Michel Ferrari, hoogleraar neurologie en voorzitter van de Nederlandse Hoofdpijn Vereniging, krijgt de hoogste Nederlandse onderzoeksonderscheiding voor zijn baanbrekende migraineonderzoek. Hij identificeerde als eerste migrainegenen, ontwikkelde nieuwe medicijnen om aanvallen te behandelen en stelt zich op als ambassadeur voor hoofdpijnpatiënten. Ferrari is 1 van de 6 zogenaamde ‘Headache Masters’ in de wereld. “Dit is een geweldige erkenning voor alle migrainepatiënten in Nederland,” aldus Ferrari. “Het biedt fantastische nieuwe onderzoeksmogelijkheden om de oorzaak van migraine te ontrafelen en specifieke medicijnen te ontwikkelen.”

Naast wetenschapper is Ferrari ook praktiserend arts. Hij stelt zich op als ambassadeur voor hoofdpijnpatiënten, zo staat in het NWO-juryrapport. Hij ontmaskerde bijvoorbeeld het veelvoorkomende misverstand dat migraine komt door stress of vaatverwijding.“Er wordt tegenwoordig van alles toegeschreven aan stress. Mensen met migraine krijgen maar al te vaak het advies van hun arts om het rustiger aan te doen. Dat is echt onzin. Stress veroorzaakt geen migraine; het beschermt er juist tegen.” Ook toonde Ferrari het paradoxale feit aan dat teveel pijnstillers of cafeïne juist migraine of andere vormen van hoofdpijn kan verergeren.

“Deze toekenning is het bewijs dat samenwerking lukt,” zegt Ferrari over zijn prijs. “Alleen op de grenzen van wetenschappen kun je doorbraken krijgen. Biomedisch wetenschappelijk onderzoek ís samenwerking. Daarom is het heel belangrijk elkaars taal te spreken en begrip en respect voor elkaars vak te hebben. Alleen dan kun je de cultuurverschillen tussen artsen en basale onderzoekers – tussen dokters en laboratoriumwerkers, tussen clinici en genetici – overbruggen. Die cultuurverschillen zijn – ook nu nog – groot. Het merendeel van de samenwerkingen gaat daaraan kapot.”

Wetenschappelijk vrij denken

Ook nu nog? ‘Ook nu nog. Ik zie nog te veel clinici die vinden dat genetische analyse maar een trucje is. Of genetici die menen dat menselijk materiaal hetzelfde is als materiaal van ratten. Die er geen idee van hebben hoe lastig het te verkrijgen is, en die nooit een patiënt zien.’ De prijs ziet hij dan ook niet alleen als een prijs voor hem zelf, maar – ‘het klinkt plichtmatig, maar het is toch echt zo’ – voor de hele onderzoeksgroep, voor de collega’s op zijn de afdeling. Voor het LUMC, dat hem de vrijheid heeft gegeven zijn studies te doen, om wetenschappelijk vrij te denken.


Geen hysterische vrouwenziekte

Migraine is een miskende ziekte, zegt Ferrari: ‘Lang is hij afgedaan als een ziekte van hysterische vrouwen, die aanvallen krijgen door stress. Maar migraine heeft niets met stress te maken. De WHO heeft kort geleden migraine in de top geplaatst van meest belastende ziekten. Migraine komt heel veel voor, en is de duurste hersenziekte voor de gemeenschap, door de grote en onvoorspelbare arbeidsuitval.’

Migraine krijg je in aanvallen, die bestaan uit heftige hoofdpijn, misselijkheid, braken, en overgevoeligheid voor licht, geluid en andere prikkels van buiten. Ferrari: ‘Iedereen kan in zijn leven wel eens een of twee aanvallen krijgen. Maar de ziekte migraine heb je pas als je regelmatig meerdere aanvallen hebt.’ Bij eenderde van de patiënten gaan deze aanvallen ook gepaard met uitval van hersenfuncties, vaak een deel van het gezichtsvermogen, maar soms ook halfzijdige verlamming. En een heel zeldzame subvorm van migraine kan dodelijk zijn, vertelt de neuroloog: ‘Bij die mensen kan een lichte klap op het hoofd al lijden tot ernstig hersenoedeem. Recent onderzoek samen met de afdeling radiologie toont aan dat herhaalde migraineaanvallen ook hersenschade kunnen geven.

Depressie

Migraine wordt vaak niet goed onderkend. ‘We zien de patiënten natuurlijk niet als ze midden in een aanval zitten. Bovendien gaat migraine vaak samen met andere ziektes: depressie, epilepsie, en hart- en herseninfarcten. Het interessante is dat het niet zo is dat het ene de oorzaak is van het andere. Je krijgt bijvoorbeeld geen depressie omdat je zoveel hoofdpijn hebt. Het werkt twee kanten op. Wie migraine heeft, heeft een verhoogde kans op depressie en andersom. Dat wijst op gemeenschappelijke onderliggende oorzaken.’

De onderzoeksgroep van Ferrari was de eerste die een gen vond voor een vorm van migraine, een zeldzame vorm die leidt tot langdurige halfzijdige verlamming. Dat gebeurde in 1996. Later ontdekten zij nog drie andere genen. ‘Veel van ons onderzoek richt zich op de genetische en biochemische basis voor de lage prikkeldrempel die het kenmerk is van migraine. Een heleboel genen spelen een rol. Alleen bij heel zeldzame vormen van migraine, zoals die vorm met het hersenoedeem, is er maar één gen in het spel.’

Droom: specifiek medicijn

‘Onze droom is om met een profylactisch medicijn te kunnen ingrijpen, migraineaanvallen te voorkomen. Tot nu toe zijn er alleen aspecifieke medicijnen die voor iets anders ontworpen zijn maar toevallig ook effect op migraine bleken te hebben. En een aspecifiek medicijn betekent per definitie: veel bijwerkingen. Wij zijn op zoek naar een specifiek medicijn zonder bijwerkingen.’ Maar daarvoor moet niet alleen het ingewikkelde samenspel van genen bekend zijn, ook de biochemische weg van gen naar aanval moet tot in het kleinste detail in kaart gebracht zijn.’

De officiële uitreiking van het geld en het Spinozabeeldje door minister Ronald Plasterk zal zijn op woensdag 25 november 2009 in de Nieuwe Kerk in Den Haag.