Gevonden: brief van Descartes

Nieuws | de redactie

1 maart 2010 | UU-filosoof Erik-Jan Bos heeft in de bibliotheek van een Amerikaans college een tot op heden onbekende brief van de Franse wijsgeer René Descartes gevonden. De vier bladzijden tellende brief geeft een uniek inzicht in de ontstaansgeschiedenis van Descartes' belangrijkste filosofische werk Meditationes de prima philosophia (1641).

Het is niet de eerste keer dat Erik-Jan Bos een onbekende briefvan Descartes heeft gevonden, meldt het Descartes Centre.In 2003 ontdekte hij al een epistel van de Franse filosoof enwiskundige in de Berlijnse Staatsbibliotheek. Ditmaal kwam Bos debrief op het spoor toen hij er een verwijzing naar aan trof in eenbeknopte beschrijving van een handschriftenverzameling van debibliotheek van Haverford College in Pennsylvania (VS). Dankzij demedewerking van John Anderies, Head of Special Collections ofHaverford College, werd al snel duidelijk dat het ging om eenauthentieke en onbekend schrijven van Descartes.

Meditationes

De brief, die op kasteel Endegeest bij Leiden op 27 mei 1641geschreven werd, is gericht aan Marin Mersenne, een Fransewiskundige, theoloog en filosoof, aan wie Descartes het drukken vanMeditationes had toevertrouwd. De ingrijpende veranderingin opzet van dit werk blijkt uit het slot van de brief. Descartesverzoekt Mersenne drie teksten te verwijderen, namelijk eenLatijnse vertaling van het vierde deel van zijn Discours de laméthode (1637) die voorin afgedrukt zou worden, het voorwoordop de Meditationes zelf, en een inleiding op de eerstetegenwerpingen die hij ontving. Ter vervanging stuurt Descartes eennieuw voorwoord mee, en dat is het voorwoord van deMeditationes zoals we het nu kennen. Ook blijkt uit debrief de reden voor deze ingrijpende maatregelen: De Franseingenieur Pierre Petit had zich uiterst kritisch uitgelaten overhet vierde deel van het Discours de la méthode. Descartesdiende Petit daarop in het oorspronkelijke voorwoord openlijk enheftig van repliek. Een bezoeker van Descartes uit Frankrijk wistzijn misnoegen tegenover Petit dusdanig te verzachten, datDescartes hier van af zag.

Descartes en Gassendi

De brief werpt ook een nieuw licht op de relatie tussenDescartes en de bekende filosoof Pierre Gassendi. Ook Gassendischreef tegenwerpingen op de Meditationes waaroverDescartes zich in reeds bekende brieven laatdunkend uitliet. In denu ontdekte brief, waaruit blijkt dat Descartes de tegenwerpingenvoor het eerst zag, laat hij echter een ander geluid horen: destijl en inhoud van de tegenwerpingen van Gassendi zouden hettoekomstig lezerspubliek behagen, en Descartes in staat stellenzijn eigen ideeën nog beter te verwoorden. Waarom Descartes inlatere brieven zo vijandig op Gassendi reageert, is nogonduidelijk.

De Italiaanse dief

Oorspronkelijk behoorde de brief toe aan de bibliotheek van hetInstitut de France te Parijs. In de eerste helft van de negentiendeeeuw werd de brief, samen met een groot aantal andere brieven vanDescartes, gestolen door Guglielmo Libri, een Italiaanse geleerdein Franse dienst. Deze bibliofiel en aartsdief van zeldzamemanuscripten en boeken verkocht de brieven van Descartes en werd in1850 voor deze diefstallen bij verstek veroordeeld. Hoewel velebrieven van Descartes in de loop van de tijd hun weg terug naarParijs vonden, bleven verschillende brieven vooralsnog spoorloos.De nu gevonden brief kwam ten slotte terecht in de collectie van debrievenverzamelaar Charles Roberts, wiens weduwe in 1902 decollectie schonk aan Haverford College. Omdat dat de briefuiteindelijk geroofd bezit bleek, heeft het Haverford College nubesloten de brief van de Franse filosoof terug te schenken aan hetInstitut de France. Uit waardering voor het meer dan een eeuwzorgvuldig bewaren van de brief krijgt het Haverford College injuni 2010 een prijs van het Institut de France.

De publicatie van de brief later dit jaar in Archiv fürGeschichte der Philosophie is in voorbereiding. Daarnaast werktErik-Jan Bos aan een nieuwe kritische uitgave van de gehelebriefwisseling van Descartes, in het kader van het project’Descartes and his Network’, geleid door prof. Theo Verbeek. Ditonderzoek, dat plaatsvindt binnen het ZENO Instituut voor deWijsbegeerte en haar Toepassingen, wordt gefinancierd door NWO.