Mild, onbedoeld despotisme

“We hebben zelf een monster gecreëerd waar we geen vat meer ophebben” zei wethouder Lodewijk Asscher over de jeugdzorg. Eensymbolische uitspraak, zegt de  Tilburgspromovendus Albert Jan Kruiter, voor de moeizame relatie tussenoverheid en samenleving. Ouders hebben steeds meer problemen methet opvoeden van hun kinderen. De vraag naar overheidsinterventieneemt toe en de bureaucratie groeit. Maar de overheid heeft steedsmeer moeite met effectief, efficiënt en legitiem ingrijpen in desamenleving.

Zelfredzaam, autonoom?

Aan de hand van het werk van Alexis de Tocqueville (1805-1859)-bekend als de eerste Europese denker die de nieuwe USA tijdens eenlange reis profetisch analyseerde- wijst Kruiter op detegenstrijdigheid tussen democratie en verzorgingsstaat.

Mensen zijn geen autonome, verantwoordelijke, zelfredzame burgers,zoals het ideaal van de democratie vereist. Terwijl overheden intoenemende mate eigen en sociale verantwoordelijkheid van burgersverwachten, dringt de verzorgingsstaat tot achter de voordeur hetprivédomein van mensen binnen. Mensen worden daardoor steedsafhankelijker van de overheid en de overheid wordt verantwoordelijkvoor meer problemen.

Kruiter laat zien hoe De Tocqueville eendergelijk verband tussen de geïndividualiseerde samenleving ende bureaucratische overheid al zag. De Tocqueville kenmerkt ditverband als een vorm van mild despotisme. Daarmee bedoelde hijde onbedoelde gevolgen van het systeem.

Onverwachte effecten

Het despotisme ontstaat niet aan de voorkant, de inputkantvan beleidsprocessen, maar aan de outcomekant, daar waarhet beleid effecten sorteert. Het zijn de onbedoelde gevolgen vaneen systeem dat vanuit goede bedoelingen is ontstaan. Het resultaatis dat bureaucratie en individualisme elkaar versterken, ook alsoverheden maatschappelijke verantwoordelijkheid en decentralisatiewillen bereiken. Dat gaat ten koste van de publieke zaak; dat wilzeggen van het gezamenlijk oplossen van problemen.

“Hoe meer beheersing, bezuiniging, effectiviteit en efficiencyexpliciete beleidsdoelen zijn, hoe onverwachter de politiekeeffecten van beleid kunnen zijn en hoe meer de democratischecapaciteit van de samenleving zal worden aangetast” waarschuwtKruiter.

Actuele voorbeelden zoals de Jeugdzorg en de AWBZ (Algemene WetBijzondere Ziektekosten) illustreren zijn stelling. Kruiters’interpretatie van De Tocqueville biedt een handreiking om deactualiteit te bestuderen, die beleidsmakers  in staat steltverantwoorde stappen te formuleren voor het hervormen van deverzorgingsstaat.