1712-1812-1862-1962
1712
24 januari 1712 kwam in Berlijn een prinsje Friedrich terwereld. Negen broertjes en zusjes zouden volgen. Al bij zijn doodin 1786 noemde heel Europa hem Friedrich der Grosse. Dekoning van Pruisen had van een dunbevolkt vorstendom een grootmachtgemaakt. Met een moderne infrastructuur, defensie, administratie,ambachten en hij had zo de omvang van zijn staat bijna verdubbeld.Berlijn groeide ook in de jaren na zijn dood steeds meer uit toteen cultureel-intellectueel brandpunt, dankzij de broers Wilhelm enAlexander von Humboldt als geniale geleerden enontdekkingsreizigers, met de artistieke salon van Rahel Varnhagenen dichters en denkers uit heel Europa.
Friedrich deed nog meer. Hij voerde met groot succes deaardappelteelt in om honger en armoede tegen te gaan. Op zijnsimpele graf laten ook vandaag de dag nog altijd velenKartoffel achter in plaats van bloemen! Hij zorgde voor’Deltawerken’ die hele moerasprovincies aan de Oder nieuwe levengaven. Hij bouwde ‘Unter den Linden’ tot prachtallee uit, met deopera, de staatsbibliotheek, en een – met opzet! – katholiekekathedraal. Drie weken na zijn troonsbestijging verordonneerde hij’Religionstolerirung’ “denn hier muss ein jeder nach seinerFaçon selig werden.” Bij “den Inquisitionen” zou “die Tortur”afgeschaft worden en kranten en schrijvers “soll eine unbeschränkteFreiheit gelassen werden zu schreiben wass er will.”
Voltaire, Bach en ‘Windbeutel!’
Als kroonprins correspondeerde hij al met Voltaire, die hemlater als jonge koning langdurig bezocht. De oude Bach kwam met envoor hem musiceren. Meer dan 100 composities, vooral fluitsonatesen andere kamermuziek, liet de artistiek begaafde vorst na. In deKonzertzimmer van zijn paleisje “Sanssouci” – Zonder Zorg – kun jezijn dwarsfluit, van zeer zeldzaam ivoor en ebbenhout uiteraard,nog altijd bewonderen.
Een verlicht heerser dus? In elk geval een heerser van grootformaat. Hij ‘stuurde Pruisen aan’ met niet meer dan 500 ambtelijkebedienden in Berlijn en Potsdam. Dus veel verlichting drong ookweer niet binnen in de gehuchten en boerenhoeven tussen Litouwen enGelderland waar Friedrich de zweep over liet knallen. Letterlijkvaak. De kobold-achtige koning – slechts 1.60m lang – plachtmedewerkers met zijn stok te slaan en als ‘Esel’, ‘Halunke’,’Schuft’, ‘Windbeutel’ uit te foeteren. Zijn Duits was ruw, zijndagelijkse schrijf- en spreektaal was het Frans.
‘300 jaar Friedrich’ wordt komend jaar dan ook in Berlijn opalle originele locaties groots gevierd. Tentoonstellingenbarstensvol unieke voorwerpen en documenten, zoals alleen Duitsersdie weten in te richten, met catalogi die uw koffer ondraaglijkzullen maken. Ein Muss!
1812
Nederland was deel van een waarachtig keizerrijk. Een kobold vanhet formaat-Friedrich heerste, de Corsicaanse artillerist, NapoleonBonaparte. Zijn broer Louis – thuis gewoon Luigi Buonaparte gehetenuiteraard – had hij in 1810 afgezet toen deze al te warmbloedigopkwam voor zijn koninkrijk Holland, iets waar we overigens de KNAWen Rijksmuseum te danken hebben. Na de Leidse Universiteit in 1575hebben weinig Oranjes meer iets van zulke finesse of blijvendewaarde achtergelaten, trouwens.
Keizer Napoleon deed zelf ook iets: hij stichtte in 1812 dekunstacademie waar Avans uit is voorgekomen en dat viert dezehogeschool dan ook groots. Datzelfde jaar viel deimperator 1812 Rusland binnen. Hij presteerdewat invasoren na hem noch in 1917, 1919-1920 of 1941-42lukte: hij nam Moskou in. De tsaar en zijn briljantedefensiegeneraal Koetoezov lieten de Franse keizer komen en wekenuit, in afwachting van diens slijtage, te langeravitailleringsroutes en ‘vadertje Winter’.
Duizenden Nederlandse soldaten kwamen om, deserteerden zo gauwmogelijk in de diepe bossen of bleven onderweg in ellende achter.500.000 van de 600.000 manschappen van de keizer overleefden deinvasie niet. Napoleons fatale militaire triomf vieren we toch, alsbron van grootse kunstwerken. Tolstoj schreef er ‘Oorlog en Vrede’over, de Russische roman par excellence, en Prokofiev maakte er eenopera van, zijn beste. Alleen ging dat niet vanzelf.
Dood op dezelfde dag
Stalin dwong de componist de Napoleon-figuur uit de roman welerg naar Hitler te laten klinken en de geniale, vaderlijk bezorgdeKoetoezov-figuur wel erg naar… Stalin zelf. De première in 1944 wasgeen succes, de herinnering aan Stalins blunders van 1941 waren nogte vers. Pas in 1959 – na de eerste onthulling van Stalinsgruweldaden – werd een ongecoupeerde versie van de operauitgevoerd.
Prokofiev en Stalin waren toen beide al dood. Sterker nog,ze stierven in 1953 op dezelfde dag. Moskou verbood elkepubliciteit over het overlijden van de componist. Ook waren geenbloemen meer beschikbaar voor zijn begrafenis. Alle ruikers moestennaar het Kremlin en het Rode Plein, voor de ceremonies rond de dode’Vader der Volkeren’.
1862
Hij trad aan als een soort Mario Monti. De staat kon geen’normaal kabinet’ meer overeind houden door een diepe politiekecrisis over de overheidsfinanciën. Koning Wilhelm van Pruisen greepals laatste kans naar een Draufgänger, Otto vonBismarck.
Zijn kleinzoon, Keizer Wilhelm II van Duitsland ontsloeg dezekanselier, pas in 1890. Dat gaf Bismarck de gelegenheid om op hogeleeftijd zijn tomeloze energie te steken in memoires, met deperfecte titel Gedanken und Erinnerungen. Die zijn nogsteeds een voorbeeld voor elk politicus: zó schrijf je over jebelevenissen, zo knap, scherp, onthullend en soms zo onbeschaamdonwaar.
Revolutionair conservatief
Bismarck onderwierp iedereen. Eerst het parlement. ToenDenemarken. Toen Oostenrijk en haar Zuid Duitse bondgenoten. ToenNapoleon III, de keizer van Frankrijk en zoon van die Luigi, deoprichter van de KNAW. Toen dwong hij de bejaarde koning Wilhelm detitel ‘Kaiser’ te dragen en dwong alle Duitse vorsten hem dit’vrijwillig’ te verzoeken. Toen drukte hij algemeen kiesrecht (voormannen) door, sociale wetgeving, vrede op de Balkan en repressievan zowel katholieke als socialistische civilsociety-organisaties.
Duitsland werd één natie, werd het modernste industrieland,centrum van innovatie, wetenschap en cultuur. Bismarck bleefdaarbij zichzelf: een revolutionair handelende conservatief. Mettsaristisch Rusland wilde hij op één lijn blijven en hij wasfaliekant tegen koloniale bezittingen. Omdat ze duur waren, niksopleverden en alleen maar leidden tot spanningen met Engeland. Denieuwe, jonge keizer Wilhelm II ontsloeg hem om ‘zelf’ te kunnenregeren. Dat werd een ramp. Bismarck kreeg overalstandbeelden, de keizer werd in 1918 verbannen naar kasteel Doorn,op het Utrechtse platteland. Bismarcks keizerrijk viel uiteen.
1962
Rusland had zijn eigen Wilhelm II, Nikita Chroestjov. Ook diewas als jongeman volstrekt gedomineerd door een historischeheerser, een briljante, wrede autocraat, Josef Stalin. Toen hij demacht in het Kremlin kreeg, ‘destaliniseerde’ hij de Sovjetstaat.Opera’s als ‘Oorlog en Vrede’ mochten nu zonder coupures op hettoneel komen, bijvoorbeeld. Maar het moest ook weer niet te gekworden met de vrijheid.
Net als de grillige Duitse vorst voerde de Russische leider eenexpansiebeleid dat ondoordacht en economisch ook nog onhoudbaarwas. Hij verspeelde de laatste restjes loyaliteit van zijncommunistische rivaal Mao Tse Tung in Peking. Hij bedreigde Berlijnen cementeerde zo West-Europa aan de USA. Hij omarmde heersers inde Derde Wereld die hij als revolutionaire bondgenoten zag, alsNasser in Egypte en Castro op Cuba. Dat bleken duremisrekeningen.
Nasser ruïneerde de Sovjet-politiek door in 1967 Israël zo tebedreigen dat binnen zeven dagen zijn leger en dat van zijnArabische bondgenoten vernietigend verslagen werden. Castro liet deRussen kernraketten op zijn eiland plaatsen. Chroestjovstortte de wereld in een ‘Russische roulette’, de Cuba-crisis.Een sluwe uitruil van verouderde Amerikaanse raketten in Turkijetegen de Russische op dat eiland vermeed een wereldbrand. Hetwas in de Koude Oorlog nooit zo heet geweest als in die weken vanoktober 1962.
Kennedy, Goelag en weer terug bij Friedrich
President John F. Kennedy werd in de beeldvorming een machoheldén vredesapostel tegelijk. Zijn dood in Dallas het jaar daaropmaakte dat dit imago vereeuwigd werd, ondanks het feilen in Vietnambijvoorbeeld. China concludeerde dat Moskou zwichtte voorWashington als het er op aankwam. Binnen tien jaar had Mao viaNixon en Kissinger een alliantie met de USA tegen de Sovjet Uniegesloten.
Chroestjovs collega’s zetten hem in 1964 af alsleider. Ze schroefden ook de ‘dooi’ terug, zodat opera’s weer flinkgecensureerd konden worden. Anders dan bij Friedrich werd bij “dieInquisitionen die Tortur” niet afgeschaft en schrijvers kon niet”eine unbeschränkte Freiheit gelassen werden zu schreiben wass erwill.”
Zo begon de schrijver Aleksander Solzjenitsyn in het geheimaan zijn epos à la Tolstoj, de Goelag Archipel. Het bleek het beginvan de ondergang van het Sovjet-régime. 25 jaar later viel de Muurin Berlijn, het bouwsel dat Friedrichs pronkboulevardUnter den Linden tot dat moment zo ruw afkapte.
