Onethisch handelen blijft attractief
“Er lijkt een groot verschil te zijn tussen wat men doet en watmen zegt te gaan doen, of wat men van de ander verwacht. De kansdat proefpersonen gehoorzamen aan een onethisch verzoek wordt telaat ingeschat,” vertelt De Lange die het onderzoek op de VUdeed.
In het Milgram-experiment moest een deelnemer vragen afnemen bijeen proefpersoon (in werkelijkheid een acteur). Bij een foutantwoord werd de deelnemer geacht een elektrische schok toe tedienen aan de proefpersoon. Sommige deelnemers gingen hier mee doortot stroomstoten van 450 volt.
Gehoorzamen, weigeren of klokkenluiden
Op de VU is men anders te werk gegaan. De onderzoekers vroegenproefpersonen om in uitsluitend positieve bewoordingen hun vriendenuit te nodigen om mee te doen aan de herhaling van een onderzoekdat ronduit immoreel was, maar in werkelijkheid nooit was of zouworden uitgevoerd. In dit zogenaamde onderzoek, uitgevoerd inItalië (Rome), werden zes mensen gedurende langere tijd alleen ineen ruimte geplaatst waarin ze niets konden horen of zien, “om zode relatie tussen zintuiglijke deprivatie (tekort) en bepaaldehersenfuncties te meten.”
De ervaringen waren vreselijk, vertelde de onderzoeker daarbij.Er ontstonden paniekreacties, mensen gingen visueel en auditiefhallucineren en een aantal proefpersonen die daar om vroegen werdenniet eerder uit de ruimte gelaten omdat de resultaten zo belangrijkwaren.
De proefpersonen werd op het hart gedrukt om hun vrienden vooralgeen negatieve informatie te geven. Hun positieve beoordeling zoubovendien heel belangrijk zijn voor het krijgen van toestemming vande ethische commissie. Dit werd gerechtvaardigd door te zeggen datdergelijk onderzoek belangrijk is voor de voortgang in dewetenschap.
De proefpersonen konden niet gehoorzamen of gehoorzamen door eenpositieve boodschap te schrijven (en dus te liegen). Maar bovendienkonden ze klokkenluiden door anoniem een formulier in te vullenwaarin dit onethische onderzoek kenbaar werd gemaakt aan deethische commissie.
Proefpersonen toch gehoorzaam
Toen het scenario van dit onderzoek werd voorgelegd aan eensteekproef van studenten, verwachtte nog geen vier procent vanzichzelf te zullen gehoorzamen – en bijna 65 procent te zullenklokkenluiden. Van anderen verwachtte zij ook dat maar een kleinaantal zou gehoorzamen (19%), dat een groot aantal dat niet zoudoen (44%) en dat er een redelijk aantal klokkenluiders zou zijn(37%).
Echter, drie van de vier proefpersonen die daadwerkelijk voor dekeuze werden geplaatst gehoorzaamden en schreven een positievebeoordeling; de rest gehoorzaamde niet, waarvan minder dan tienprocent besloot te klokkenluiden.
Volgens Paul de Lange is “de macht van de situatie” dusdanigsterk dat mensen zich makkelijk laten overtuigen toch in te stemmenmet onethische verzoeken. “Bij Milgram waren de proefpersonensterker gevangen in de situatie met een autoriteit, ze konden nietzo maar weglopen en raakten in een fuik waarbij ze steeds hogereschokken toedienden.”
In het VU-experiment was deze autoriteit in de vorm van eenpersoonlijk begeleider niet aanwezig en hadden de deelnemers meertijd om na te denken over hun acties. “Je zou kunnen zeggen datmensen gehoorzamen aan de autoriteit die het meest nabij is en nietzozeer het instituut dat hen expliciet de keuze geeft om teklokkenluiden. Dit doet vermoeden dat de (psychologische) nabijheidvan een autoriteit (of vertrouwenspersoon) essentieel is bijethische kwesties.” Het onderzoek van Paul de Lange is gepubliceerdinSocial Influence.
