Alles was Gods beproeving

De boeken en publicaties van de Britse historicus doorgrondenvele, fascinerende aspecten van ‘het imperium waarin de zon nietonderging.’ Parker analyseerde als eerste hoe het Habsburgse rijkin de 16^e eeuw met al zijn rijkdom en macht schijnbaarsimpele zaken niet voor elkaar kreeg. Hoe kon het toch dat het nietlukte een flink Spaanse leger in de Nederlanden te krijgen? Watging er steeds logistiek mis als zij de Alpenpassen in Graubündenen Tirol over moesten steken?

Parker doorgrondde ook waarom de Spaanse top alle kaarten zetteop het gelijktijdig veroveren van Engeland en de Nederlanden, nadathet in Duitsland politiek en ‘religieus’ fout liep. “Strategischgezien hadden ze daarmee volstrekt gelijk, de wereldgeschiedenis na1600 bewijst dat afdoende.” Die doordachte combinatie van machtenen landen mislukte maar ternauwernood. Had ons land dan überhauptbestaan als zelfstandige, protestantse natie?

A problem King

De grote vraag is toch steeds: ‘Waarom verloor Philips IItoch?’ Geen vorst was zo machtig, had zo’n enorm wereldrijk. Hijhad het goud en zilver van Amerika, had briljante militairestrategen als de hertog van Parma en Don Juan d’Austria, superieurelegers, uitstekende raadgevers zoals zijn tante Maria vanHongarije. Hij versloeg in Lepanto in 1571 zijn grootstebedreiging, de Ottomaanse sultan, in een spectaculaire zeeslag.Waarom mislukte hij dan toch?

“Ten diepste zijn er voor mij twee verklaringen voor. De man enhet systeem. Hij werd een ‘problem King’ die heerste over een’problem Empire’.

Philips II was een begaafde man, een heel toegewijde, energiekevorst. Toen hij 16 was maakte zijn vader, Karel V, hem al regentvan heel Spanje. Hij was er helemaal klaar voor en dat wil watzeggen. Zo kreeg hij een uitstekende voorbereiding in de praktijkop zijn latere koningschap.”

Een jongeman die alles mee had en toch liep het mis. Waar,wanneer?

“In zijn eerste jaren als regent en als koning daarna was hij albijzonder ijverig. Hij zat bovenop alle beslissingen en problemen,intelligent en scherpzinnig. Hij luisterde goed naar zijn bestemensen, liet zijn experts als Parma ook de ruimte, was flexibel endiplomatiek behendig. Zijn vader had hem uitstekend op laten leidenen gaf hem zeer persoonlijk veel nuttige lessen en instructies.Daarover straks meer. Maar in de tweede fase van Philips’koningschap sloeg hij om.

Hij kon steeds slechter delegeren, kon niet meer goedprioriteiten stellen en sturen op de grote lijnen van zijn bewind.Zijn ministers en een generaal als Parma moesten steeds meer alleenmaar de aanwijzingen vanuit Madrid volgen. Hij gaf ze geen eigenruimte meer om in te spelen op de actuele situatie, op hun omgevingen dergelijke.

Je kunt het moment aanwijzen dat dit finaal misging. 1580. Dooreen overwinning. Philips veroverde in een briljante campagne vanslechts enkele weken Portugal. Het was een gewaagde, amfibischeoperatie van een invasie over land met een vlootactie bij Setubal.Lissabon viel. Spanje had in één klap een heel wereldrijk erbij,vooral over zee in Amerika en Azië.

Vanaf dat moment wist Philips: ‘God staat aan mijn kant, heeftmij uitverkoren.’ En als het gaat om politiek-militaire triomfen:”I know how to do it.” Vanaf dat moment werd hij onwrikbaar. “Hehad to achive his destiny.”

Elke tegenslag die toen volgde, zag hij als een beproeving vanGod die hem zo aanspoorde niet te wijken van het goede pad of zijnbeleid aan te passen. Juist niet! “These were the seeds of his owndestruction.”

Incest in de dynastie

U zegt wel: er was ook een systemische oorzaak, gelegenin de aard van dat ‘problem empire’.

“De zon ging er niet in onder, hè? Al helemaal niet na deverovering van Portugal in 1580. Dat was de kern van het probleem.Het bleek in zijn tijd onmogelijk om zo’n wereldomvattend geheel fysiek, logistiek bij elkaar te houden. Of het effectief testuren en op een lijn te krijgen. Philips II probeerde dat met zijnenorme ijver en energie. Maar het was organisatorisch, economischgewoon onhoudbaar. Er was teveel tegelijk dat hij wilde en moestdoen.

Als hij al zijn energie en ‘resources’ had kunnen concentrerenop de Nederlanden en de herovering, onderdrukking van de opstand,dan was hem dat gelukt. Hij had dan kunnen winnen, dat denk ikecht. Maar dat kon niet meer, het imperium was te complex.

Trouwens, als het gelukt was, dan was er nog een systemischprobleem onvermijdelijk gebleken: de opvolging. Philips’ familie inSpanje en in Duitsland, de Habsburgers, was door haar dynastiekepolitiek ernstig ondermijnd. Door de bijna incestueuze huwelijkendie ze onderling arrangeerden, kregen hun nazaten grote problemen,lichamelijk en vooral mentaal.

Kroonprins Don Carlos was al zwaar labiel. Als Philips II in deNederlanden had gewonnen, dan hadden zijn opvolgers als Philips IIIen IV de zaak toch niet aangekund. Het imperium was uit elkaargevallen, zeker in de Nederlanden.”

Onze gebieden hier waren voor Spanje zeer belangrijk. In ditland denkt men ‘vooral vanwege de rijkdom bij ons’, die de koningveel accijnzen en dergelijke opleverde. Klopt dat? Keek Philips IIdaar ook zo naar?

“Veel minder, ook al was de economische kant ervan belangrijk.Tegelijk merkte de koning ook vaak op, dat het in stand houden vanzijn bewind en het verdedigen van de Nederlanden op zichzelf welerg kostbaar was. Dat soupeerde veel van de inkomsten meteen weerop.

Weet u, er was een veel wezenlijker argument waarom deNederlanden belangrijk waren. Voor elke vorst geldt in zo’nsituatie: “It is mine!” Hij wil houden wat hij als heerser heeft.Dat hele gebied kreeg hij toch niet voor niets als erfenis van zijnvader? In de speltheorie is dit motief ook  altijd een heelbelangrijk gegeven.”

De Thalys en het verlies van Amerika

“Het tweede motief was politiek-strategisch. De Nederlandenwaren essentieel om als Spaans heerser greep te hebben op heelEuropa. Met de ligging van deze landen, met de rijke handelsstedenen de scheepvaart kon Spanje domineren, zoals het vanuit Madridnooit zou kunnen. De Nederlanden gaven een machtspositie – ookfysiek en geografisch – naar zowel Parijs als Londen. De Thalysrijdt ook niet voor niets over de routes van toen.

Die greep boden de Nederlanden ook op Westfalen en het Rijnland.Daarmee dus heel breed op de rest van Duitsland en dat was vangroot belang voor het keizerschap van de familie Habsburg. Door descheepvaart gaf dit gebied met zijn vele havens en steden bovendieneen belangrijke greep op de gebieden aan de Noordzee en op deOostzee, tot en met de Baltische staten.

In de Kroonraad in Madrid zeiden de adviseurs van Philips IIletterlijk: “Majesteit, als u de Nederlanden niet terugwint, danzullen wij ook Amerika verliezen.” Toen in 1618-1620 de zaakexplodeerde in Duitsland en het huis Habsburg Praag en Bohemenkwijtraakte, zeiden ze dat opnieuw tegen elkaar: “Als Bohemenverloren gaat, dan vallen de Nederlanden en dan verliezen we ookAmerika.” Ze bleven denken dat ze uw provincies en steden moestenen zouden herwinnen. Het is de eerste keer in de Europesegeschiedenis dat je de dominotheorie zo scherp tegenkomt.”

Philips II heeft in onze vaderlandse geschiedenis geen bestenaam overgehouden, al hebben we ‘de Koning van Hispanje altijdgeëerd.’  Maar dat sloeg ook vooral op zijn veel gunstigerbekend staande vader Karel V.

“Keizer Karel heeft een gunstige pers, veel te vind ik. Philipsheeft ten onrechte een heel negatief imago. Karel V heeft hetSpaanse imperium mede opgebouwd, maar heeft het vervolgens alskeizer van Duitsland wel helemaal in het honderd laten lopen. Deprotestantse vorsten en steden hadden op een gegeven moment eencoalitie tegen hem samen met de Paus in Rome en de Ottomaansesultan!

Hij was zo ontredderd, dat hij in de loop van de jaren na 1540bijna heel de greep op zijn bewind verloor. Maria van Hongarije,een uit de opvallende reeks wijze, krachtige vrouwen in het huisHabsburg, nam de teugels toen in handen. Ze riep Philips, toen nogde kroonprins, erbij om de zaak te redden. Zij bleek in dezepanieksituatie het ‘hoofd van de familie’ dat van aanpakkenwist.”

De briljante Elizabeth

“Keizer Karel is toen nog gered, dankzij de gebeurtenissen inEngeland. De jonge, protestantse koning Edward VI stierf aan tbc.Zijn katholieke zuster Mary Tudor kwam ineens op de troon. Dat boodSpanje grote kansen. Zij werd direct uitgehuwelijkt aan Philips enkon zo haar positie enorm verstevigen. Ineens was de strategie vanSpanje op wereldschaal ‘geherlanceerd’. Men koerste vanaf nu op decombinatie Spanje, Italië en Amerika met de Nederlanden enEngeland.

Dat is op een haar na gelukt, onderschat dat niet! Als jewereldgeschiedenis van na die tijd beziet, dan moet je toegeven datdit een goed doordachte visie was. Het was een nieuwe, Atlantischeen maritieme strategie, minder op Midden-Europa gericht.”

Dit was op een haar na gelukt, zo stelt u. Wat was hetgevolg van succes geweest, schat u in?

“What if?-history is a perilous field!” In elk gevalkun je zien dat Philips alles heeft gedaan om Engeland in zijngreep te krijgen. Die Atlantische strategie was voor hem de aanpakvoor de toekomst. Als echtgenoot van Mary was hij officieel ookkoning van Engeland, maar het huwelijkscontract stipuleerde, dathij haar bij overlijden niet kon opvolgen.

Daarom probeerde hij dit hardnekkig te omzeilen. Hij stelde voorhaar zuster en opvolgster Elizabeth te trouwen, toen Maryonverwacht overleed. De nieuwe koningin kon dan meteen met eenstevige ondersteuning aan haar bewind beginnen, zo was de gedachte.Elizabeth bleek een briljant politica en een scherp calculerendevorstin. Ze hield Philips lange tijd aan het lijntje totdat ze haarpositie zelf voldoende had verankerd.

Philips gaf niet op. Na zijn militaire triomf in Portugal heefthij met de Armada van 1588 een zelfde gedurfde amfibische operatietegen Engeland geprobeerd. Parma stond als generaal klaar aan deVlaamse kust en zou een oversteek doen over het Kanaal met eenenorme strijdmacht. Was deze opzet geslaagd, dan had op landniemand de troepen onder leiding van de briljante strateeg nogtegen kunnen houden. Londen was gevallen, Elizabeth onttroond.

Het scheelde maar heel weinig. Was Engeland veroverd geweest,dan waren de Nederlanden verloren. Dat stond wel vast, ook toen al.Verschillende Hollandse steden, zoals Gouda, waren in de StatenGeneraal al voor een compromisvrede, die Philips II op de troon hadgelaten. Dan dus geen Republiek en geen huis van Oranje. DatNederland bestaat is een wonder.

Na de Armada heeft Philips zijn beleid niet echt meer op ordegekregen. Het prioriteren en delegeren ging niet meer. Parma moestin Noord-Frankrijk oorlog voeren en dat gaf de Nederlandeneigenlijk 10 jaar respijt om te herstellen van diens grote serieheroveringen. Zo kon de Republiek van de Zeven Provincies grondonder de voeten krijgen.

Een verbluffend document

Nog even terug naar Karel V en zijn wijze lessen in regerenaan zijn zoon Philips. U heeft iets unieks ontdekt over hunrelatie.

“De Instructies bedoelt u zeker? Het klopt, ik heb hethandgeschreven origineel gevonden, van 6 mei 1543, waarin Karelzijn zoon heel precies zijn adviezen geeft als hij hem de machtoverdraagt als regent van Spanje. 50 pagina’s dik is dat document.Er is geen enkel ander stuk van deze keizer van die omvang.

Hij schreef het zelf, in het Spaans, omdat dit Philips’moedertaal was. Hij sprak zelf trouwens vooral Frans, maar alsjongen die in Gent geboren was, kon hij ook Nederlands, het Vlaams.”It is an astonishing document!” Karel componeerde het strikt inhet geheim. Er kwam geen secretaris aan te pas, zodat ook al zijndoorhalingen en verbeteringen er nog in zitten. Het stuk zit volmet scherpe politieke lessen.

Zo schrijft hij: “Beloof nooit iets. Je kunt het misschien nietwaar maken en dat schaadt je naam als vorst.” “Vertrouw nooit éénvan je ministers.” “Ik waarschuw je voor de facties die deedellieden altijd weer zullen vormen, ook al zijn ze je trouw.” “DeHertog van Alva is een groot man. Maar als hij mij al steedsprobeert te manipuleren, kun je nagaan wat hij met jou zalproberen.” “Ontsla je biechtvader. Hij was je leraar en je weet wateen flop hij was. Berg hem subiet op, maak hem ergens bisschopzodra je een vacature kunt vullen.”

Karel schreef nog een onthullende zin in dit stuk: “Zelfs jevrouw mag je dit nooit laten lezen.” Philips citeerde overigensvoortdurend letterlijke passages uit deze instructies, decennialater nog tegen zijn vertrouwelingen. Het bleefzijnhandboek voorhet regeren.”

Over zijn vader Karel V gaat nog een heerlijk verhaal, overde vele talen die hij sprak, als het ware een verbale weergave vanzijn eigen wereldrijk…..

“Oh, ik weet wat u bedoelt. Hij zei ooit. “Met God praat ikSpaans. Mijn paarden beveel ik in het Duits. Mijn ambassadeursinstrueer ik in het Frans. Beminnen doe ik in het Italiaans en ikvloek in het Nederlands.”