Leerrechten via de achterdeur

Nieuws | de redactie

14 maart 2012 | De ingreep in deeltijd-HO is maar een plan, vooral géén bezuiniging. OCW speelt het heftig ‘down’. Maar als het niet bespaart, waarom dan? Het blijkt een diepe herstructurering van heel het HBO en WO te verbergen. Met bekostiging via ‘vouchers’ staan straks ook de masteropleidingen op de tocht.

Vanuit het departement is de voorbije weken nadrukkelijk, maarveelal in beslotenheid, gemeld dat dat er niet ‘bezuinigd’ wordt ophet HO-deeltijdonderwijs. Het staken van de bekostiging van hetpublieke aanbod – zeer omvangrijk in het HBO vooral – mocht nietgezien worden als ‘privatisering’ of als bijdrage aan deCatshuis-sessies voor vergaande ombuigingen. De ingreep zelf konhet ministerie alleen niet echt ontkennen.

Opmaat tot echte hervorming

Wat is er aan de hand? Een bezuiniging die vooral geen besparingmag heten? Wat is de deeltijdingreep dan wel? Een technischonderdeel van de OCW-reacties heeft dat inmiddels onthuld. Het isde opmaat tot een échte hervorming.

OCW geeft aan dat het niet meer bekostigen van HO-deeltijd leidttot een herschikking van de overheidsuitgaven. Men gaat niet meer’aanbod bekostigen’, maar deelnemers financieel bijstaan diemaatschappelijk nuttige, gewenste deeltijdtrajecten willen volgen.Of dat met hetzelfde budget zal geschieden, zonder bezuiniging dus,blijft nog mistig.

Voor die deelnemers-financiering is het beladen begrip’vouchers’ op tafel gekomen. Daarmee zijn de ‘leerrechten’ weer tenvolle op de agenda: bekostiging van studenten die met hun voetenkunnen stemmen en het geld als het ware in een rugzakje meenemen.OCW kan langs deze route de deeltijdopleidingen voor noodzakelijkebijspijkertrajecten en tekortvakken stimuleren:docentenopleidingen, bèta-tech en de zorg in het bijzonder.

Of dit kan zonder de bestaande publieke opleidingen in met namehet HBO eerst ten onder te laten gaan, is niet helder en roept daargrote onzekerheden op. Hogescholen als Fontys, Avans en Inhollandmoeten vrezen voor ingrijpende klappen voor hun opleidingspakket enmedewerkers.

VVD wil “gedragseffect”

Met deze introductie van een vouchermodel binnen het HBO en WOzet Zijlstra een fundamentele stap die heel het bestel raakt. Hijhaakt aan bij de plannen van het kabinet-Balkenende-II, dat heelhet HO via leerrechten wilde gaan financieren. De CDA-premier zeitegen ScienceGuide zeer stellig, dat hij aan deze visiewilde vasthouden toen zijn kabinet voortijdig viel in 2006.

Ook VVD-staatssecretaris Mark Rutte was bij zijn vertrek destijdsduidelijk. “Ook [in het HO] zul je een gedragseffect zien, net alswe bij de bijstand nu al kunnen waarnemen. We doen analoog aan debijstandshervorming iets fundamenteels in het hoger onderwijs. Definanciering gaat direct naar de betrokkenen toe: 5 miljard naar degemeenten bij de bijstand, de HO-bekostiging via de student naar deinstelling.”

“We maken zo bovendien de stakeholders bewustmedeverantwoordelijk en via benchmarking worden de geleverdekwaliteit en prestaties van de organisaties zichtbaar en dus voordie stakeholders bespreekbaar voor het maken van hun eigen beleid.Dit is een betere aanpak dan via regelgeving van overheden, vindik.”

In het ScienceGuide-interview van -inmiddels- ErasmusUniversiteit hoogleraar J.P. Balkenende over zijn ervaringen met hetHO-beleid onderstreepte deze in begin 2011 zijn visie op dit puntnogmaals. “Het is een zeer zinvolle benadering als je beseft dat desamenlevingen van nu op weg moeten naar een bestel van Leven LangLeren. Dat maakt investeringen noodzakelijk vanuit zowel depublieke middelen, als door individuele burgers die in zichzelfinvesteren. Een systeem van leerrechten zou een uitstekend conceptzijn om dit te verwezenlijken.”

Doorvoering van kwaliteitsrechten

Rutte-I blijkt hier echt een Balkenende-V, maar dan via deachterdeur. Zijlstra’s ingreep in het deeltijd-HO is immers alleenzinnig en nuttig als deze vouchersaanpak een veel bredere opzetgaat krijgen. Wat Rutte via het hele HO-bestel poogde terealiseren, wil Zijlstra nu incrementeel tot voldongen feiten latenuitgroeien.

Dit kondigde hij al aan in het visiestuk, waarmee hij vanuit de oppositiePlasterk en zijn HO-beleid van repliek diende. Zijlstra gaf toe dateen fundamentele hervorming van de HO-bekostiging via leerrechtener niet meer in zat. Hij zette daarom al in op een stapsgewijzeaanpak, die hij doorvoering van ‘kwaliteitsrechten’ noemde. “Geletop de politieke werkelijkheid en de meerderheidsverhoudingendaarbinnen kiest de VVD in het actuele debat voor een concept met’kwaliteitsrechten’, dat meer beantwoordt aan de dilemma’s enzorgen van het huidige hoger onderwijs”, zo zei ZijlstrategenScienceGuide.

Nu Rutte en Zijlstra zelf aan zet zijn, pakken zij deze draadweer op. Dat verklaart ook het enthousiasme voor varianten hiervanals de ‘scholarships‘ voor masterstudenten inbèta-tekortvakken die hun beurs kwijt raken. Dit zijn immers doorde particuliere sector gefinancierde vouchers die jong talentstimuleren door te studeren waar de publieke bekostiging nietlanger aan de orde is.

Onder de topsectoren heeft de chemie deze boodschap inmiddelsbegrepen. Daar komt men met zulke ‘scholarships’ om het tekort aanhoogopgeleide mensen op te vangen. Ook NXP gaat zulke vouchersfinancieren.

Master ook via leerrechten

Daarmee is de richting meteen duidelijk voor heel het HO-bestel.De deeltijd-HO ingreep is een pilot, een testcase.Leerrecht-bekostiging via vouchers zal ook in andereopleidingsdomeinen dominant worden vooral als de publieke rol bijde financiering forst teruggeschroefd wordt. En Rutte-I gaat datdoen bij in elk geval één cruciaal deel van het HO: demasteropleiding.

Het sociaal leenstelsel in de masterfase heeft tenminste éénding gemeen met de deeltijd-HO ingreep: dit raakt overwegend ééndeel van het bestel. Bij deeltijd het HBO, bij de master het WO.Als de overheid voor de masters geen beurzen meer wil verstrekken,zegt zij duidelijk: ‘hier ga je primair zelf de bekostigingregelen. De publieke taak en rol houden hier allengs op.’ Hetwetsvoorstel heet even helder als oprecht ‘Studeren isInvesteren’.

OCW herschikt met de deeltijd-ingreep en het begin van eensociaal leenstelsel dus fundamenteel in het hele bestel van WO enHBO. De vouchers komen via de deeltijd naar voren als nieuw conceptvan financiering voor de masters. De student gaat zelf immers forsmeer betalen en de overheid en haar partners gaan via scholarshipsen andere voucher-varianten primair deelnemers bekostigen. DeHBO-masters worden in dit verband eigenlijk al volledig buiten hetpublieke domein geplaatst.

Sturen met geld

De universitaire masters zullen niet lang hoeven te wachten.Immers, nu al wordt via ‘profilering en differentiatie’aangedrongen op fikse herschikking van het aanbod. Vanuit detopgebieden wordt bovendien aangedrongen op extra stimulansen voortalent in hun verwante disciplines, ten koste van domeinen alspsychologie en andere ‘modieuze vakken’.

Dit pleit er bij de aanhangers van deze opvatting dan ook nogextra voor om de WO-masters net als die in het HBO en het overigedeeltijdaanbod te stimuleren via de financiering van de deelnemer.De overheid kan dan sturen met dat geld, samen met partners diescholarships aanbieden en dergelijke. Zo komen de leerrechten eruiteindelijk toch nog, via de achterdeur.

De staatssecretaris lijkt deze krachtige aanpak via het sturenmet geld ‘buiten Veerman om’ ook zelf als een toch onverwachte vormvan liberaal beleid te zien. Terwijl hij vrijheid en ruimte zouwillen geven, blijkt hij het bestel vooral via de geldkraan zijnconcepten te gaan overdragen. Tegen de HO-specialist van de SP,Jasper van Dijk, zei hij onlangs met een zucht: “Ik wist niet datik ooit nog eens zo’n dirigist zou moeten worden.”