Wat schuilgaat achter Amarantis
“Onderwijsvrijheid was gedurende de vorige eeuw een lange tijd minder een ideaal dan een praktisch instrument voor Nederlandse politici om hun bestuursmodel van de ‘nachtwakersstaat’ intact te houden. Willem Drees, die na de Tweede Wereldoorlog vier kabinetten leidde en van sociaal-democratische huize was, verwoordde een van de gedachten achter dit model als volgt: ‘Wil de overheid te veel doen, dan gaat zij zich ten onrechte een alzijdigheid van kennis en oordeelsbevoegdheid toekennen ten opzichte van hetgeen voor de bevolking het best is.’
Hij schreef dit in 1987 aan Joop den Uyl, die anders dan Drees voorstander was van een grote rol van de staat, ter wille van doelmatigheid en rechtvaardigheid, in het bijzonder op sociaal, cultureel en onderwijsgebied.1) Zijn naam is verbonden met een ander model, de verzorgingsstaat, die, zo bleek al tijdens het kabinet dat Den Uyl zelf aanvoerde, tot te hoge kosten leidde en tot ingewikkelde beheerstructuren. Lees: te veel bureaucratie.
Hoger systeemniveau gezocht
Publieke voorzieningen werden vervolgens aangepakt, dat wil zeggen: versoberd en anders bestuurd. Het is een poging geweest om – met meestal krappe budgetten – op een hoger systeemniveau door schaalvergroting toegankelijkheid en ontwikkeling van voorzieningen te waarbogen. Het is een poging geweest om de invloed van de overheid te versterken. De gedachte, de hoop was dat zij door deze nieuwe inrichting haar programma van vooruitgang beter zou kunnen uitvoeren. De overheid stootte haar taken niet af, maar wilde ze op een andere manier efficiënter en effectiever uitoefenen.
Neem het onderwijs.2) In al zijn sectoren is de schaalvergroting toegepast. Universiteiten organiseren hun wetenschappelijk onderzoek en onderwijs steeds meer in onderlinge verbanden. Het hoger- en middelbaar beroepsonderwijs is in grote instellingen georganiseerd, die inmiddels onderling samenwerken om aanbod te saneren, zoals ScienceGuide analyseerde.
De scholen in het voortgezet onderwijs zijn onderling gefuseerd en meestal in grote bestuurlijke groepen ondergebracht. In het primair onderwijs zijn schoolbesturen gefuseerd en daar waar dit nog niet of onvoldoende is gebeurd, zullen Passend Onderwijs – ook een schaalvergrotingsoperatie – en bevolkingsafname bestuurders ertoe brengen dit alsnog te doen.
Zulke schaalvergrotingen gaan gepaard aan een overheveling van de beheerstaken van de overheid naar de besturen van de onderwijsinstellingen. Het sluitstuk van de hele operatie is een activering van de omgeving van deze organisaties geweest en een verandering van hun programma’s.
Vermoeiende mammoettanker
Bij de universiteiten gaat het om internationale concurrentie, in het beroepsonderwijs om kwalificaties die relevant zijn voor de Nederlandse arbeidsmarktbehoeften, in het voortgezet onderwijs om de programmatische doorstroming naar universiteiten, hogescholen en roc’s. In het primair onderwijs gaat het om de basisvaardigheden die nodig zijn in het vervolgonderwijs, en, net als in het voortgezet onderwijs, zijn daar de ouders belangrijk, die, zo is de veronderstelling, zich als kritische ‘consumenten’ opstellen.
Dat deze omwenteling, die zich in betrekkelijk korte tijd heeft voorgedaan, niet van een leien dakje gaat, mag ons niet verbazen. Het onderwijs is omvangrijk en complex, het aantal ‘actoren’ ontelbaar. “Het is een mammoettanker , zei minister Van Kemenade eens. Daar komt nog iets bij. Werken aan anderen, aan leerlingen, zieken, delinquenten, is vermoeiend geworden en emotioneel beladen, zegt de socioloog François Dubet.
Reparaties en ongelukken
Toegepast op het onderwijs komt zijn verklaring hier op neer. De leraar was iemand die besliste of de leerling begaafd is of niet, maar was ook iemand die vanwege zijn contacten met leerlingen mens en beroepsbeoefenaar werd. Dit “institutioneel programma” in de woorden van Dubet is onomkeerbaar verzwakt als gevolg van de invloed van wetenschap, wet, jeugdcultuur, onomstreden beginselen. Schaalvergroting en complexiteit van instellingen dragen aan de verzwakking bij.3)
Onvermijdelijke ontwikkelingen, grotendeels. De ongelukken in de publieke sector begrijpen we in het licht hiervan, de reparaties ook. En verder heeft een enkeling het nog over onderwijsvrijheid, in zorgelijke teksten meestal. Ook dat begrijpen we.
Nico Dullemans
beleidsadviseur VKO
1) De Groene Amsterdammer, 20 december 2012, pp. 20-21.
2) Zie: Onderwijsbeleid in Nederland, A.M.L. van Wieringen, 1996, pp. 151-193.
3) Zie: www.carnetsdesante.fr EntretiensTravail sur l’autrui: l’obligation d’inventer; zie zijn Le déclin de l’institution, 2002, pp. 379; zie ook Frans Vosman in Over het uitzieden van praktische wijsheid, 2008, pp. 40-41.
