Recht in Ovamboland
De oud-ASVA voorzitter vertelt over haar meest recente belevenissen in haar onderzoek als volgt.
‘Maandag ben ik begonnen met het laatste deel van mijn onderzoek – in de buurt van Oshakati, Ovamboland, binnen de traditional authority genaamd Uukwambi. Eerst even een korte uitleg. Een traditional authority wordt bestuurd door de chief, die verantwoordelijk is voor een bepaald gebied.
Dat gebied is opgedeeld in disctricten, in het geval van Uukwambi zijn dat er 6, die allemaal worden bestuurd door de senior head(wo)man. Elke district bestaat vervolgens weer uit dorpen, die worden bestuurd door head(wo)men. Elk van de drie levels heeft ook zijn eigen rechtbanken – waarvan de rechtbank van de chief dus de hoogste is. Weer wat geleerd.
Rieten dak en laag tafeltje
Gisteren bezocht ik een bijeenkomst in de district court van het Otuwala district. De courtmeetings zijn hier weer heel anders dan in Opuwo of in Caprivi, maar een goede vergelijking volgt als ik hier wat meer heb gezien. Wat ik nu met jullie wilde delen is een van de zaken die besproken werd die volgens mij goed laat zien wat een community court is, waarom mensen er heen gaan en wat de problemen zijn waar de overheid tegenaan loopt en waar ik onderzoek naar doe.
Samen met mijn vertaler kijken we naar een bijeenkomst van zo’n 25 mensen, waarvan 3 vrouwen en de rest mannen zijn. Er is een chairman die de bijeenkomst voorzit, en een secretaris die notities maakt. Verder zijn veel van de aanwezigen headmen of secretarissen gestuurd door de headmen. Ze zitten onder een rieten dak in een rechthoek op ietwat krakkemikkige stoeltjes in een dorpje met drie grote ‘huizen’ – een huis hier is een verzameling van een aantal huisjes waar je met de gehele familie leeft.
Omdat er te weinig stoelen zijn, zitten sommigen op de grond of op stenen die ze in de buurt vinden. De secretaris zit achter een klein laag tafeltje, maar verder staat er niets in de open ruimte. Wanneer mensen spreken vragen ze de beurt aan de chairman, en als ze die krijgen staan ze op om druk gebarend hun verhaal te doen. De eerste zaak, en degene die ik met jullie wil bespreken, gaat over het volgende.
De inbraak en de drenkeling
Een tijd geleden (2007, klein tijdje maar) brak een jongeman in in de shebeen – de bar/winkeltje/cookshop – van het dorp. De eigenaar van de shebeen volgde de volgende dag de voetstappen vanuit de shebeen en die kwamen uit bij een huis. Het huis was op slot, dus samen met de headman besloten ze de politie te bellen die het huis opende. Daar vonden ze een deel van (maar niet alle) de spullen die uit de shebeen waren weggenomen. De jongeman was niet in het huis aanwezig.
Later vond de politie de jongeman en werd hij gearresteerd. Hij werd op borgtocht vrijgelaten en er werd een zaak tegen hem gestart bij de magistrates court (arrondissementsrechtbank, de officiele staatsrechtbank). De magistrates court verklaarde hem onschuldig omdat er niet genoeg bewijs te vinden was. Niet lang later verdronk de jongeman helaas. De court in het dorp (dus het laagste level) besloot dat de familie de resterende 900 euro aan de eigenaar van de shebeen moest terugbetalen. De familie is het hier echter niet mee eens en daarom is de zaak nu bij het district court terecht gekomen.
Voetstappen zijn genoeg
Dat de magistrates court hem onschuldig verklaarde, maakt voor de traditionele gang van zaken geen verschil, zo legt de chairman uit. Volgens hen is er genoeg bewijs; er waren voetstappen en de spullen werden in zijn huis gevonden. Meer is er niet nodig. Twee andere aanwezigen herhalen in hun eigen woorden druk gebarend inderdaad nog maar eens dat het oordeel van de magistrates court geen verschil maakt. Dat is heel wat anders dan de traditonele rechtbanken.
De oom van de overleden jongeman staat op en begint zijn verweer. Hij heeft een aantal argumenten. Allereerst, zo zegt hij, waren er twee sets van voetstappen vanaf de shebeen. Waarom wordt de andere jongeman niet vervolgd door de rechtbank? Verder beweert de oom dat de eigenaar van de shebeen ook spullen uit het huis heeft meegenomen die niet van hem waren. Ten slotte vraagt de oom zich af: hoe kan iemand nou gestraft worden als hij dood is?
The chairman, en na hem nog een aantal andere welbespraakte headmen, legt nog maar eens uit dat traditioneel gezien de familie nu moet betalen. Hij vraagt de moeder van de overleden jongeman of zij de uitspraak in de village court (die trouwens in 2011 gedaan was – ze reageren hier niet altijd heel erg snel) soms niet begrepen heeft: dat heeft ze wel. Maar de vrouw legt uit dat ze het geld niet heeft.
De chairman besluit haar nog drie maanden te geven om het geld bij elkaar te rapen en belooft haar te helpen een baan te vinden om het geld te kunnen verdienen. Als ze binnen drie maanden niet betaalt heeft, zal ze een boete bovenop het al gevraagde geld moeten betalen. Hij dreigt ook: als je niet betaalt zullen we de zaak uiteindelijk naar de court van de chief moeten brengen, en dan komen ze naar je huis om je spullen in te nemen! Je kunt dus maar beter betalen!
Terugkrijgen wat je mist
Waarom gaan mensen naar een community court? Deze vraag heb ik iedereen die ik heb geinterviewd gesteld. Dat zijn ondertussen zo’n 50 mensen en 99% gaf mij hetzelfde antwoord: bij een community court krijg JIJ terug wat je toebehoort, terwijl in de officiele staatsrechtbank het geld aan de overheid wordt terugbetaald. Wat heb je eraan als iemand je spullen steelt en hij in de gevangenis wordt gezet – daarmee krijg jij je spullen toch zeker niet terug?
Natuurlijk gaan mensen ook om andere redenen naar de community courts – het is vaak veel te ver weg om naar de stad te gaan voor de rechtbank, de community courts kennen hun tradities en hun wetten en met veel problemen kun je niet eens bij de magistrates court terecht: denk aan traditionele trouwerijen en scheidingen, hekserij en landdisputen. Toch is voor iedereen het belangrijkste: jij wordt betaald, niet de overheid.
Dit gaat zo ver als wanneer jouw zoon zou worden vermoord, de familie van de schuldige jou moet betalen voor het verlies van inkomsten dat je nu lijdt. En de eigenaar van de shebeen wil gewoon dat hij terugkrijgt wat er van hem gestolen werd. Eigenlijk best logisch, toch?
Ne bis
Een van de grote problemen met dit systeem is, is dat het betekent dat je twee keer voor dezelfde misdaad berecht kan worden. Ne bis in idem, Latijn voor niet twee keer in hetzelfde, is een rechtsbeginsel dat niet alleen in Nederlandse en Europese, maar ook in internationale rechtsverdragen terug te vinden is. Toch trekken de traditionele rechtbanken zich daar niet zoveel van aan.
Ook al vond de rechtbank dat de jongeman niet schuldig was, hij mag best nog een keer worden berecht in de traditonele rechtbank. Maar ook wanneer iemand wel schuldig werd bevonden wordt hij ook nog traditioneel berecht; zo had het gekund dat onze dief een gevangenisstraf van 5 jaar had gekregen maar ook 900 euro aan de eigenaar van de shebeen moest terugbetalen. Of dat hij de overheid 900 euro moest betalen en de eigenaar ook 900 wilde ontvangen.
Dat dit voor oneerlijke situaties zorgt hoef ik niet uit te leggen. Zeker omdat het onduidelijk is voor wie deze straf in de traditionele rechtbanken wel geldt en voor wie niet. Als de misdaad in een dorp onder de traditional authority gebeurde? Als de schuldige uit een dorp onder een traditional authority kwam? Moet hij/zij er dan wonen of slechts geboren zijn? En wat als iemand weigert?
Tot deze vraagstukken lijkt het echter niet te komen, omdat iedereen zich schikt in het lot dat de traditionele rechtbank ook iets te zeggen heeft. Toch vroeg ik me vandaag met mijn vertaler af: als jij in de shebeen inbreekt wordt je zeker ook in de community court berecht, maar wat als ik in de shebeen inbreek? Het antwoord daarop weten we nog niet, maar dit is een van de problemen die ik in mijn scriptie zal belichten.
De familie is alles
De familie is in Namibie traditioneel gezien heel belangrijk. En ook verantwoordelijk. Families zijn ook heel groot. Iemand zei me: wanneer ik mijn white friend vertel dat mijn familie groot is, knikken ze, maar ze begrijpen er niks van. Het aantal neven en nichten is ontelbaar, het aantal broers en zussen, van dezelfde moeder, niet van dezelfde vader, is ook moeilijk bij te houden en vaak zijn de familiebanden zo ingewikkeld dat de familie het zelf niet eens precies weet.
Dus toen onze jongeman helaas verdronk werd ineens een hele grote groep mensen verantwoordelijk voor zijn daden. Maar waar begint de familie en waar houdt het op, en wie is de uiteindelijke verantwoordelijke? Wat als de vader al lang en breed ergens anders met een andere vrouw zit? Toch aanvaardde de moeder van de overleden jongeman uiteindelijk haar lot. Ze woont immers in het dorp, en om sociaal gezien niet buitengesloten te worden zal ze deze straf moeten accepteren en het bedrag moeten betalen. Hoe ze dat doet en wie in de familie haar helpt moet ze zelf uitvogelen.
In beroep of iedereen happy?
De familie was het niet eens met de straf – of wilde in ieder geval niet betalen – en daarom werd de zaak naar de district court verhuisd. Toch deed de headman dat, niet de familie zelf. In beroep gaan is niet een keuze die de partijen zelf vaak maken. Dat komt ook omdat in community courts de nadruk veel meer ligt op het uitleggen van de beslissing die genomen wordt. Bijna in al mijn interviews gaven mensen aan dat de reden waarom een meeting zo lang duurt is omdat het pas afgelopen is als iedereen tevreden is.
Voor ons is dat een raar idee: tevreden met je straf? Het is nou eenmaal zo en je hebt het te aanvaarden. In de community courts is het echter heel belangrijk dat iedereen de court ‘happy’ verlaat en begrijpt wat hij heeft fout gedaan en waarom hij deze straf krijgt. Anders, zo zeiden veel mensen, zal hij het zo nog een keer doen.
Maar terug naar het in beroep gaan: wanneer een zaak hogerop opnieuw wordt behandeld wordt die opnieuw behandeld. Het is niet zoals bij ons dat de notities (die worden niet of nauwelijks gemaakt) eens goed bekeken worden en een beroep slechts bekijkt of de zaak goed behandeld is of niet. We beginnen weer lekker van voor af aan.
Dit is een van de dingen waar ik ook naar kijk, omdat een nieuwe wet in Namibie ervoor heeft gezorgd dat je officieel in beroep kunt gaan van de community courts naar de magistrates court. Dit is een knelpunt in de wet, want hoe gaat de magistrates court dat beroep in hemelsnaam behandelen? Er zijn geen uitgebreide notities en er zijn andere wetten toegepast die de magistrates court niet kennen. Tot nu toe is zo’n beroep nog niet voorgekomen, maar het is slechts wachten tot een pientere rechtenstudent zijn moeder in het dorp helpt bij een rechtszaak en deze stap neemt. Wat er dan gebeurt weet niemand, maar er wordt verwacht dat de overheid met deze wet dan behoorlijk voor schut staat.
Meer dan rechtbanken
Ten slotte heb ik uit mijn onderzoek geleerd dat recht en rechtspraak hier in de dorpen en de traditional authorities veel meer is dan onze rechtbanken. Elk probleem wordt hier met het hele dorp besproken – ik heb zelfs een zaak bijgewoond waarbij iemand was uitgescholden of waarbij twee buren gewoon niet goed met elkaar overweg konden en de derde buurvrouw daarom aan de community court vroeg er eens naar te kijken. Het heten wel rechtbanken, maar zijn eigenlijk vaak alle sociale instituten ineen.
Mensen die zeggen dat customary law geen echte rechtspraak is hebben het wat mij betreft bij het verkeerde eind: het is juist alles wat recht is – de organisatie van een samenleving, hoe groot of klein ook, waarbij je samen regels opstelt en iemand laat inzien dat hij iets fout heeft gedaan door die persoon te bestraffen. Je wijst iemand aan die officieel het besluit neemt, maar praat eigenlijk met z’n allen over wat er is gebeurd en wat daaraan gedaan moet worden.
Natuurlijk zitten er veel haken en ogen aan, waarvan ik er maar een paar benoemd heb. Maar een ding is wat mij betreft wel duidelijk: recht staat hier dichter bij de mensen dan bij ons – waar velen in onze samenleving recht als iets onvermijdelijks zien dat er gewoon is – het is nou eenmaal de wet – is het hier nog echt iets wat je zelf en samen maakt zodat je prettig met elkaar samen kunt leven.’
