Hoe werkt onderwijsvernieuwing?

Nieuws | de redactie

23 april 2013 | Het bruist en borrelt in onderwijsland en het Festival of Solutions van Operation Education springt daar op in. Simon Verwer blikt vooruit, en is kritisch. “Operation Education heeft het risico in zich om vooral een elite aangelegenheid te worden die losgezongen raakt van de realiteit.”

Het is rumoerig in onderwijsland, zo luidde de recente advertentietekst van Aap, Noot, Microsoft in de Balie.[i] Een bijeenkomst waar, zo is mij verteld, het gevoel van verandering in de lucht hing en het verhaal van Jelmer Evers met gejuich werd ontvangen.

Aanstaande woensdag 24/04 vindt het Festival of Solutions van Operation Education plaats op Landgoed de Horst waar een soortgelijk gevoel opgeroepen zal worden. De gebalde vuist van verandering zal de lucht in worden geheven op een prachtige locatie, met energieke mensen en waarschijnlijk mooi weer. De breed gedeelde conclusie zal luiden dat het nu toch echt tijd is voor fundamentele veranderingen van een verouderd onderwijssysteem.

Het doel van deze vooruitblik is om via kritisch denken een stapje verder te komen dan de bovenstaande voorspelbare conclusie, een aantal vragen te stellen en perspectief te bieden. Het is namelijk niet overdreven te stellen dat Nederland het afgelopen jaar een record aantal onderwijsbijeenkomsten heeft gekend die op belangwekkende schaal vrij weinig hebben bijgedragen aan een nieuwe, open richting waar zovelen naar verlangen.

Om zicht te krijgen op mogelijke next steps zal ik ten eerste in gaan op het discours van Operation Education, ten tweede wil ik vanuit een systemische benadering de positie ten opzichte van het huidige systeem duiden om ten slotte af te sluiten met een aantal filosofische vragen met suggesties voor next steps.

Het discours van Operation Education

In dit eerste deel wil ik kort ingaan op het discours van OE. Met discours of vertoog wordt, in de uitstekende definitie van wikipedia, het volgende bedoeld:

Met vertoog of discours (Engels: discourse, Frans: discours) geeft men het spreken van een  groep op een bepaald niveau (politiek, wetenschap, ‘alledaags’) aan, waarmee de betreffende groep de werkelijkheid structureert en daarmee (impliciet) vastlegt wat zij voor moraliteit en waarheid houdt.[ii]

Het idee dat ontwikkeld is door met name de Franse filosoof Foucault heeft op overtuigende wijze laten zien dat de manier waarover je een onderwerp spreekt geen neutrale weergave van de werkelijkheid is maar dat taal de werkelijkheid structureert. Het uitvoeren van een discoursanalyse is een filosofisch gereedschap om onderbelichte elementen te expliciteren en aanschouwelijk te maken. Een leestip alvorens hier verder te lezen is overigens de eerdere taxatie van OE door de ervaren onderwijsjournalist Ronald Buitelaar die over Claire Boonstra schreef dat zij “wellicht de boeken in [kan] gaan als degene die de aanzet gaf voor de modernisering van het Nederlandse onderwijs.”[iii]

What’s in a name?

Het startpunt van de analyse is de naam. Wie de naam Operation Education op zich in laat werken zou kunnen denken dat het Nederlandse onderwijs er slecht aan toe is. Het woord operatie refereert aan jargon uit militaire en geneeskundige sferen en op het moment dat ergens een operatie voor nodig is betekent dat doorgaans niet veel goeds. Google geeft als resultaten voor ‘operation’ vooral militaire interventies. Op het gebruik van de Engelse taal en het activistische jargon kom ik later terug.

Vooralsnog wil ik eerst wat meer context bieden voor niet-ingewijde lezers in de wondere wereld van de onderwijsvernieuwing. Net zoals er veel soorten scholen bestaan, is er ook een groot aantal groepen die het onderwijs een bepaalde richting in willen duwen.

Onder andere edublogger Karin Winters heeft terecht opgemerkt dat het aantal clubs dat zich inzet om het onderwijs te verbeteren groot en versplinterd.[iv] Vanuit een observerend perspectief en los van OE is het goed om te weten dat ten opzichte van het totale aantal fte aan docenten in ons onderwijssysteem (226.500) de groep ‘early adopters’ die zich zichtbaar met onderwijsvernieuwing bezig houden grof geschat ongeveer 1 à 2% representeren.[v]

Hoewel de verschillende onderwijsclubs ideologisch zeer verschillend vinden ze elkaar in het onbehagen met de status quo. Operation Education appelleert aan dit gevoel en streeft ernaar de positie van koepelorganisatie in te nemen. Het zichtbaar maken van alles wat er al gebeurt is een belangrijke doelstelling.

De missie van OE staat op de website www.operationeducation.nl omschreven als:

Operation Education maakt vernieuwing van het onderwijs mogelijk en maakt de samenleving bewust van de noodzaak en voordelen daarvan, zodat wij vanuit intrinsieke motivatie en op interactieve wijze kunnen leren wat voor onszelf en voor de samenleving waardevol is.

De hieruit volgende visie luidt:

Er is een grote verscheidenheid aan onderwijsvormen beschikbaar. Daarbinnen is ruimte voor en aansluiting bij de diversiteit van onze talenten, motivaties, leerstijlen en levensfilosofieën. Dit biedt kansen om onszelf via een natuurlijke leerweg te ontdekken en te ontwikkelen, om ons voor te bereiden op de wereld van vandaag en morgen en bij te dragen aan welzijn en vooruitgang.

Het doel van het aanstaande Festival of Solutions omschreven wordt als:

Het Festival of Solutions is het festival waar onderwijsplatformen, -vernieuwers, -organisaties, politici, scholen, leraren, leerlingen, bedrijven, elkaar ontmoeten in hun passie: onderwijs waar talent groeit en kinderen en leraren gelukkig zijn; waar leren vanuit eigen nieuwsgierigheid, motivatie en talent centraal staat. Ontmoeten, verbinden en versterken in een grote dœ-kracht.

Wat er opvalt aan deze citaten en de wijze waarop Operation Education naar buiten treedt is de uitnodigende/activerende taal, het ontbreken van typisch onderwijsjargon en het grootte aantal anglicismes. Zo spreekt Boonstra liever niet over onderwijs maar geeft de voorkeur aan leren of het Engelse education.

Kenmerkend is ook een eigen kijk op de gewenste werkwijze van organisaties, het vakkundig gebruik van moderne communicatiemiddelen en de stootkracht waarmee met name Boonstra erin slaagt om sociaal kapitaal te organiseren. Dat dit laatste sterk te maken heeft met haar commerciële Curriculum Vitae roept bij sommige partijen vragen op. Dat zij om deze reden juist ook veel aandacht voor de noodzaak van onderwijsvernieuwing creëert wordt door deze clubs vervolgens genegeerd.[vi]

Kritische kanttekeningen bij OE

Het recente televisieoptreden bij Pauw en Witteman waar Boonstra Operation Education vertegenwoordigde samen aan tafel met Peter Hartkamp van de democratische school De Kampanje liet even wel zien dat er nog veel onduidelijk is.[vii] In dit deel zal ik er een aantal onduidelijkheden aanstippen en omwille van de lengte beperkt ik het tot vier.

Waar staat OE voor?

De eerste vraag die men kan stellen is waar OE precies voor onderwijsfilosofisch voor staat. Aan de ene kant presenteert OE zich als katalysator en verbindende organisatie voor allerlei onderwijsstromingen, aan andere kant heeft Boonstra een aantal keer laten blijken gecharmeerd te zijn van democratisch onderwijs, hoewel ze OE er niet tot wil reduceren.[viii] De vraag welke inhoudelijke agenda OE heeft is legitiem en relevant en wordt tot op heden slechts mondjesmaat beantwoord.

Met betrekking tot democratisch onderwijs is het zeer de vraag of deze zeer vrije vorm van onderwijs door veranderingen in de kennisstructuur van onze wereld voor een grote doelgroep relevanter is geworden. Het resoneert even wel sterk in de teksten over individuele vrijheid en natuurlijke ontwikkeling. Dit blijft echter erg vaag. Wat wordt er bijvoorbeeld verstaan onder “een natuurlijke leerweg”, zoals genoemd in de visie?

Door wie, voor wie?

Een tweede vraag die hieruit voortvloeit is wie de doelgroep van OE is en wie zij representeert. Onderwijsauteurs Rene Kneyber schreef in relatie tot de O4NT scholen van Maurice de Hond terecht:

“De ultieme paradox is natuurlijk dat concepten die zo gericht zijn op de individuele vrijheid zo ontzettend afhankelijk zijn van blank zijn, hoog opgeleide ouders hebben, en rijk zijn. Voor een school waar het unieke voorop staat is de culturele homogeniteit wel heel erg hoog. Dat zoveel kinderen van de genoemde exemplarische Sudbury schools toch naar Harvard gaan is eerder ondanks dan dankzij het onderwijs dat ze genoten hebben.”

En Arjan van der Meij, docent op de Populier in Den Haag, schreef recentelijk:

“heel veel van die woeste onderwijsvernieuwende ideeën worden vooral ingezet voor intelligente kinderen met een hyper-stimulerend thuisfront. Die is er echt niet overal. Sommige ouders van leerlingen die een diploma MAVO 4 halen, nemen niets eens de moeite om naar de diploma-uitreiking te komen. Kortom, maak je analyse niet te groot: er is een hele grote wereld buiten de elite.”

Ook Operation Education heeft het risico in zich om vooral een elite aangelegenheid te worden die losgezongen raakt van de realiteit. Gechargeerd: de analyse van OE richt zich sterk, à la Ken Robinson, op de ontwikkeling richting een postindustriële netwerksamenleving. Vanuit een dergelijke zienswijze worden leerlingen al snel kenniswerkers in wording die allerlei 21st century skills via blended learning MOOCS van top universiteiten uit de VS verwerven.  

Het klopt inderdaad dat de eerste nieuwe vormen van leren zich manifesteren in een nieuw leerlandschap en dat deze vertaald dienen te worden naar het huidige, verouderde systeem maar het is maar een deel van het verhaal voor een deel van de kinderen. Zwaar ondervertegenwoordigd zijn doorgaans het speciaal onderwijs en leerlingen/leraren met een niet-westerse achtergrond, net zo sterk de mensen die zich met excellentie bezig houden oververtegenwoordigd zijn.

Een vervolgvraag met betrekking tot dit onderwerp die bezoekers zich kunnen stellen is hoeveel mensen die op het Festival of Solutions aanwezig zijn een bijdrage leveren het primaire proces. Of te wel: hoe groot is het aantal docenten dat aanwezig is? Om een vergelijking te maken met het TedXAmsterdamEducation waar Claire Boonstra haar veel geprezen talk hield: zowel de zaal als de line-up bestond voor het grootste deel uit mensen die zelf geen les geven.[ix] Dit is een fenomeen dat ik de afgelopen jaren veel ben tegengekomen en waarvan ik de grond niet direct begrijp. Het is geen vereiste of meerwaarde op zichzelf maar het blijft raar dat leraren te vaak van anderen moeten horen hoe ze zich zouden moeten gedragen, hoe goed de kwaliteit van de aanbevelingen ook zijn. Als voorbeeld kan gelden de column van Youngworks adviseur Michiel Stadhouders recentelijk in de Volkskrant.

De kritische bezoeker kan woensdag aanstaande zelf aanschouwen of bovenstaande overwegingen terecht zijn. 

Halen of brengen?

Een derde vraag die een bezoeker op het Festival zich kan stellen is of hij vooral komt om te halen of exclusief om te brengen. Kenmerkend voor onderwijsbijeenkomsten is namelijk dat mensen er vooral van houden om zichzelf te horen praten en weinig open staan voor inzichten voor anderen. Samengevat: veel mensen op het festival kennen elkaar al via allerlei clubs, zeker de sprekers, dus een extra focus op open staan voor anderen zou geen kwaad kunnen, zo dunkt mij.

In het tweede deel van mijn tekst wil ik in gaan op de verschillende denkbare posities ten opzichte van het formele, reguliere onderwijssysteem die er bestaan en dit toepassen op Operation Education.  

Het Systeem.

Sinds Ken Robinson zijn indrukwekkende ‘How schools kill creativity’ hield is vrij snel consensus over ontstaan onder een specifieke groep uit het drukbevolkte onderwijsland.

De vraag hoe Operation Education zich tot het huidige onderwijssysteem en de politiek verhoud is diffuus. Een opmerking vooraf: sommige mensen geloven dat een land zonder formeel onderwijssysteem kan, hieronder wordt dit aangenomen. In een model dat ik tracht te ontwikkelen zijn de volgende posities denkbaar:

1)      Restore the system.

2)      Save the system.

3)      Fuck the system and redesign your own.  

4)      Hack the system.

5)      Love and tweak the system.

Ik zal ze hieronder kort stuk voor stuk toelichten.

1)      Restore the system

Herstel het systeem is het adagium van personen die geloven dat het onderwijs vroeger beter was. Een geluid dat zich veelal kenmerkt door een nadruk op discipline, behoud van feitenkennis en nostalgie.

2)      Save the system

Save the system is de denkrichting die sterk voelbaar is vanuit de politiek. Hoewel de mix van wat de huidige regering zegt en wat ze uiteindelijk doet bizar tegenstrijdig is komt het er op neer dat er in plaats van vertrouwen vooral veel controlemechanismen worden ingebouwd. Ondanks de verdeeldheid in de huidige coalitie is de politieke koers vrijwel altijd gericht op het behouden van de status-quo en het uitvoeren van aanpassingen op lange termijn.

3)      Fuck the system

Recht tegenover de politici staat een grote groep mensen die het standpunt ‘fuck the system’ innemen. Vaak getekend door slechte ervaringen zelf of met kinderen is deze groep erg boos en gemotiveerd om op de grens van het toelaatbare nieuwe initiatieven te ontplooien. Als voorbeeld hier kunnen veel vormen van onderwijs gelden die buiten het reguliere systeem vallen, zoals democratisch onderwijs, iederwijs en veel homeschoolers. 

4)      Hack the system

Een vierde groep is onderwijsvernieuwers die zichzelf als hackers zien, gerelateerd aan het populaire lifehacking. De centrale premisse van deze opvatting is dat het onderwijssysteem je eerder belemmert dan stimuleert in je persoonlijke ontwikkeling en dat het hacken van je eigen onderwijs de beste manier is om je onderwijs vorm te geven.

Bekend zijn onder andere Audrey Watters van www.hackeducation.com en Dale Stephens van www.uncollege.org Hacken betekent hier dat je bewust je eigen leertraject vormgeeft. Ook sterk hiermee samenhangend is de trend van Do it Yourself Learning, o.a. gepropageerd door Hans de Zwart en Marcel de Leeuwe.[x] Vanuit het perspectief van onderwijsvernieuwing is het dubbelzinnig omdat je het systeem ook nodig hebt om het te hacken.[xi]

5)      Love/tweak the system

Deze laatste categorie reken ik mij zelf toe dus deze analyse is per definitie bevooroordeeld. Wat ik bedoel met de uitspraak ‘love the system’ is het idee dat geen enkel systeem perfect is, systemen van generatie op generatie worden doorgegeven en dat een belangrijke kracht van onderwijsvernieuwing is om het systeem te tweaken. Met tweaken bedoel ik dat werkend vanuit de praktijk een individu een groot verschil kan maken. Docent Stefan van der Weide twitterde recentelijk de uitspraak die deze positie goed samenvat: “Before you start thinking outside of the box, take a good look at the available space in the box.”

Wanneer ik nu Operation Education en het Festival over dit raster heen leg ontstaat een beeld waarbij categorie 3, 4 en 5 goed vertegenwoordigd zijn. Vanuit categorie 2 is Tanja Jadnanansing van de Partij van de Arbeid aanwezig als spreker en het zal dan ook interessant zijn wat zij zal zeggen. Categorie 1 zie ik, logischerwijs, niet terug. Dit analysemodel is nog in ontwikkeling en voor nu vrij beperkt, maar het helpt om posities te kunnen bepalen.

Next steps

Op de website van het Festival of Solutions staat het volgende over next steps:

Aan het eind van de dag werken we toe naar de actie: we horen graag van je op welke gebieden Operation Education zich zou moeten richten. Wat moeten we zichtbaar maken, versterken en verbinden? Hoe kunnen we dat het beste doen en met wie? Wat zou jouw rol kunnen zijn? Samen maken we de actielijst voor œ. Dœ mee!

Ik ben zeer benieuwd naar de inhoud van deze actielijst woensdagavond.

Een vraag die voor een succesvolle, uitvoerbare actielijst beantwoord dient te worden is de vraag hoe de missie/visie vertaalt kan worden naar een praktische invulling hiervan. Dit moment uitstellen, zoals Leraren met Lef lijkt te blijven doen, kan er toe leiden dat mensen weer af zullen haken.Tijdens haar recente keynote op het Nationale E-learningevent gaf Boonstra toe dat ze nog niet in woorden kan vatten waar ze precies naar streeft. Interessant is ook haar commentaar op het blog van Wilfred Rubens die over dit evenement blogde.[xii] De vraag luidt dus wat precies het einddoel van OE zou zijn. Zichtbaar maken is één ding maar waarschijnlijk niet genoeg.

Een tweede kwestie is de volgende: in de filosofie van OE is de huidige samenleving te sterk gericht op een hiërarchische opvatting van status en waarde. Een filosofische vraag die ook beantwoord dient te worden is hoe deze relatie er uit zou kunnen zien. De slogan: “creating a movement from status to value” bekt lekker maar roep vooral ook vragen op. Er bestaat een paradoxale relatie tussen waarde en status, in de zin dat publiekelijk afstand doen van status op dit moment via waarde diezelfde status weer verhoogt. OE zou er goed aan doen om deze vraag prominenter op de agenda te zetten.

Afsluitend wil ik er nogmaals op wijzen dat deze tekst bedoeld is om het denken over onderwijs verder te brengen. De referentiekaders van OE en andere onderwijsvernieuwers dienen kritisch tegen het licht gehouden te worden juist om er een succes van te maken.  

De kernvraag wat het doel van deze bijeenkomsten/bewegingen is dient constant in het voorhoofd gehouden te worden, hoe lastig dat ook kan zijn. Ook dient niet vergeten te worden dat veel ouders, leraren en leerlingen wel tevreden zijn met het onderwijs dat zij krijgen. Nederlandse kinderen zijn het gelukkigste van de wereld, zo bleek recent wederom, en dat is iets om niet te vergeten als we trachten een stapje verder te komen met zijn allen.

Het zal een mooie dag worden, woensdag aanstaande. Ik heb er in ieder geval zin in.

Simon Verwer