Karakterroof hoger onderwijs
De liberale voorman Thorbecke bestempelde in de negentiende eeuw een Duitse universiteit als een ‘studeermachine’. Docenten bedienen het apparaat en studenten rollen als producten van de band. Die machinale benadering van het hoger onderwijs is momenteel vooral in Nederland niet denkbeeldig. Het overmatige gebruik van het woord rendement is niet zonder betekenis.
De plannen van het vorige en het huidige kabinet doen afbreuk aan de kwaliteit en het karakter van het hoger onderwijs. Het is daarom tijd voor een omkeer. Instellingen moet zich niet laten gijzelen en zeker niet uit eigen beweging hun kroonjuwelen uit handen geven.
Vrijheid onder druk
Het karakter van het hoger onderwijs wordt in hoge mate door twee factoren bepaald. Allereerst is dat de vrijheid van docenten. Op grond van hun professionaliteit hebben zij de vrijheid om zelf het onderwijs en de examinering vorm te geven, uiteraard met het accreditatiestelsel als waarborg. Voor de kwaliteit van het onderwijs is dat van cruciaal belang. De commissie Bruijn heeft dit recent terecht onderstreept.
Maar ook voor studenten geldt dat een grote dosis vrijheid belangrijk is. Bij de overstap naar het hoger onderwijs is een strakkere begeleiding nog te begrijpen, zij het met mate. Na het eerste jaar is echter vooral vrijheid noodzakelijk, zodat zij hun zelfstandigheid mogen en moeten bewijzen. Juist deze klassieke vrijheden staan helaas onder druk.
De recente prestatieafspraken vormden de opmaat voor de verdere beheersingsdrang van de overheid. In de nadagen van Rutte 1 zijn ze erdoor gedrukt en die invoering belichaamt ook de ondeugdelijkheid van de inhoud. Er zij namelijk nog maar eens aan herinnerd dat dit experiment wettelijk gezien niet mag bestaan.
Outputs op een bierviltje
De nadien aangekondigde experimenten illustreren duidelijk dat de experimenteerbepaling niet is bedoeld voor fundamentele proeven met de bekostiging.
Hoe dan ook, de gedachte erachter is in ieder geval dat de overheid buiten de wettelijke kaders instellingen kan vastbinden aan concrete resultaten. Het stellige geloof eronder is dat de cruciale succesfactoren voor goed onderwijs eenvoudig in cijfers kunnen worden uitgedrukt: contacturen, doorstroom en uitval. Noteer wat outputs op een bierviltje en het hoger onderwijs is gered. Klaar is Kees.
Met de prestatieafspraken hebben instellingen zichzelf – onbegrijpelijk genoeg – de boeien omgedaan. Het gevolg is dat instellingen door de afspraken aan een verkeerde logica zijn vastgeklonken. Dat is al vrij snel gebleken. Om de rendementdoelstellingen te kunnen halen hebben zij om de mogelijkheid van een vervolg-bsa gevraagd.
Ook na het eerste jaar willen instellingen hun studenten strakker aan de hand houden. Het blijkt een onverteerbare gedachte dat studenten in de resterende termijn na het bsa voor een belangrijk deel zelf het rendement bepalen. Niet dat het hier om slechte studenten gaat, of om studenten die de eindstreep niet halen. Wie kan dat immers in het tweede of derde jaar al bepalen?
Nee, het gaat hier enkel om studenten die naar de mening van bestuurders niet snel genoeg studeren. Studenten die hun doelstellingen frustreren. Dat is onacceptabel, zelfs als het een universiteit betreft. En wat is er ook tegen een verplichte studieplanning? De universiteit is immers een verlengde middelbare school, zo wordt hier en daar gezegd.
Kostbare, bureaucratische last
Ook docenten worden verdergaand gedisciplineerd, met name in het HBO. Ze moeten meer gaan voldoen aan een gestandaardiseerde maat. Dat die maat vooral ook de middelmaat kan betekenen, lijkt niet echt als risico te worden gezien. Ook hier drukt men door. Ondanks de erkenning van het kabinet en de HBO-raad dat een centralistisch toetsingsmodel niet goed is voor de kwaliteit, worden opleidingen onderworpen aan steeds uniformere eindtoetsen.
Voor de lerarenopleidingen geldt dat zelfs in versterkte mate. Dat leidt niet allen tot een kostbare, bureaucratische last. Het is vooral zorgelijk dat de professionaliteit van docenten bij de ontwikkeling van de examinering wordt ondergraven. Zonder het oog van de meester krijgen we namelijk geen vette paarden.
Het kabinet lijkt bij deze vraagstukken een gezonde dosis nuchterheid en consistentie te missen. Voorstellen blijken onvoldoende op elkaar afgestemd. Er wordt bijvoorbeeld zowel ingezet op de verdere uitbouw van beheersingsmechanismen als op de invoering van een leenstelsel. Dat is niet logisch.
Leenstelsel als prikkel
Wat ook je standpunt is over het leenstelsel, het is in ieder geval voldoende prikkel om studenten te activeren. Dat blijkt wel in andere landen. Daar ontbreekt de staatssteun van de studiebeurs, waardoor middelen als vervolg-bsa’s ook overbodig zijn. Marktwerking heet dat. Instellingen zouden in die situatie eerder instrumenten moeten krijgen om te voorkomen dat studenten zich vanwege hun beurs al te zeer op het studietempo richten.
In het beleid gaat het momenteel vooral om beperken, standaardiseren en onderwerpen. Vrijheid wordt al snel gezien als een onbeheersbaar risico. Een mooi woord om uit te spreken, maar dat niet al te veel praktijk moet worden. Dat klinkt weinig liberaal. Wat is er toch aan de hand wanneer een zich liberaal noemend Nederland niet meer met vrijheden weet om te gaan? Wanneer we om de overheid roepen om ons het succes te geven?
Waarschijnlijk steekt hier toch de onuitroeibare behoefte aan zekerheid de kop op. De diepe wens dat het goed komt met ons land, onze economie en, last and least, ons (hoger) onderwijs. De overheid die aan die verwachting moet voldoen kan echter alleen schijnzekerheid geven. Wie zich uitlevert aan de staat wordt niet gelukkig. Ook niet in het onderwijs.
Roelof Bisschop is Tweede Kamerlid voor SGP
