Wetenschap nog altijd sterk merk
De Akademie heeft een rapport opgesteld, op verzoek van voormalig staatssecretaris Zijlstra, om te onderzoeken hoe het staat met het vertrouwen in en de integriteit van de wetenschap en hoe deze versterkt kunnen worden. De KNAW wilde niet ingaan op individuele gevallen maar met een breed kader kijken naar deze vertrouwens- en integriteitsvragen.
“De scope van dit advies is daarmee nadrukkelijk breder dan alleen het vraagstuk van wetenschappelijke integriteit en specifieke gevallen van fraude worden hier ook niet als zodanig geadresseerd.”
Radicale aanbevelingen onnodig
De Akademie merkt dat het vertrouwen in de wetenschap in Nederland nog hoog is en daarom moeten er niet te snel conclusies worden getrokken. “De discussie over de staat van vertrouwen in wetenschap moet echter ook met een zekere nuance worden gevoerd. Aan blind vertrouwen is geen behoefte en een zekere mate van beargumenteerde scepsis hoort bij de wetenschap. Bovendien lijkt het niveau van vertrouwen in Nederland relatief hoog te zijn: wetenschap is nog altijd, in reclame termen, een ‘sterk merk’. Verstandig beleid is gewenst, radicale aanbevelingen zijn onnodig.”
Wantrouwen kan meerdere achtergronden hebben, maar deze zijn lastig te definiëren “Gezonde scepsis vraagt niet om corrigerend beleid. Anderzijds laat wantrouwen van verstokte cynici, of wantrouwen dat gebaseerd is op ideologische of religieuze motieven zich moeilijk bijsturen. Daar waar de wetenschap door haar feitelijke organisatie of werkwijze het risico loopt haar imago van betrouwbaarheid te verliezen, is het de moeite waard om door beleid deze risico’s in te dammen. Er zijn geen betrouwbare conclusies te trekken over ontwikkelingen zoals de nogal eens veronderstelde daling in het vertrouwen in wetenschap.”
Overheid moet verleidingen weerstaan
Toch waarschuwt de Akademie voor gevaren. Er zijn aspecten die de onafhankelijkheid van het onderzoek in het gevaar zouden kunnen brengen. “De overheid dient als opdrachtgever van wetenschappelijk onderzoek en advies de onafhankelijke positie van de wetenschap te respecteren. De overheid moet daarbij de verleiding weerstaan stevig opgetuigde begeleidingscommissies bij opdrachtonderzoek en gevraagd advies te betrekken.”
Volgens de KNAW moet er voor gewaakt worden dat de overheid zich verschuilt achter de wetenschap. “Overheid en politiek moeten zelf besluiten nemen, zonder de wetenschap als adviseur daarin te compromitteren. Over het omgaan met wetenschappelijke adviezen moeten overheidsbrede afspraken worden gemaakt. Aanstelling van een Government Chief Scientific Adviser als raadsadviseur van de minister-president, naar voorbeeld van Canada en Engeland, vindt de KNAW een experiment waard”.
In dit geheel is er ook een bijzondere rol weggelegd voor het onderwijs. “Het onderwijs – van basisschool tot promotietraject – kan een belangrijke rol spelen in het uitdragen van een realistisch beeld van wetenschap. In de bachelor- en masterfase van het wetenschappelijk onderwijs kunnen praktijkcases worden besproken aan de hand van de Nederlandse Gedragscode Wetenschapsbeoefening. In het primair en voortgezet onderwijs zou het accent moet liggen op het stimuleren van belangstelling voor de waarde van wetenschap.”
Integriteit: zaak van de universiteit
De wetenschap is zelf primair verantwoordelijk voor haar integriteit. Universiteiten en onderzoeksinstituten hebben de plicht te zorgen voor de juiste voorwaarden en omstandigheden. “Het gaat daarbij niet alleen om gedragscodes, maar ook om de inrichting van onderzoekprogramma’s en de interne organisatie van kennisinstellingen.”
“Dit laatste omvat mede de zorg voor voldoende interne discussie over, en checks op, goede wetenschapsbeoefening (peer pressure). Er moet daarnaast voldoende ruimte worden vrijgemaakt voor het zorgvuldig uitvoeren van peer review. Dit alles om het zelfcorrigerend en zelfreinigend vermogen van de wetenschap in stand te houden.”
Afbrokkelend imago
Externe partijen spelen echter ook een rol bij het in stand houden en bevorderen van vertrouwen in wetenschap. Ook de financiers. “De druk die het financieringssysteem oplegt, brengt risico’s met zich mee voor opgeschroefde claims en verwachtingen, voor afbrokkeling van het imago van onafhankelijkheid en voor uitholling van het zelfcorrigerend en zelfreinigend vermogen.”
Het bedrijfsleven dient de onafhankelijkheid en objectiviteit van wetenschap te respecteren en te bevorderen, zowel in de eigen R&D als in publiek-private samenwerking, stelt de Akademie. “Grote bedrijven kennen vaak al vrij uitgebreide gedragscodes. Aan het bedrijfsleven de taak de good practices sectorbreed in te voeren. Bij publiek-private samenwerking dient, net als bij louter publiek gefinancierd onderzoek, de Nederlandse Gedragscode Wetenschapsbeoefening leidend te zijn.”
