Het hart van de wijsheid
In het komend jaar moet het nieuwe boek van Kees Boele verschijnen. De HAN-voorzitter was er al mee aan het worstelen toen hij nog de collegevoorzitter van de CHE in Ede was. Het onderwerp en de kerngedachte lieten hem niet los, ook niet toen hij in Arnhem en Nijmegen een heel andere, complexe en multisectorale hogeschool ging leiden. Een die bovendien door de RCHO van Van Vught bestempeld werd als ‘excellent’ voor haar visie en planvorming ten aanzien van profilering en zwaartepunten.
Terwijl hij het boek aan het schrijven is ontspon zich een gesprek over de fundamentele ideeën erachter. Boele deed een presentatie daarvan tijdens de voorzittersconferentie van de Vereniging Hogescholen en dat bracht hem ertoe deze nu vast voor de discussie op tafel te leggen.
Wedergeboorte
“Ik wil dat we terug durven gaan naar het hart van het onderwijs. Een echte renaissance is voor mij aan de orde en dat woord zegt het al: een wedergeboorte, waarin we terug gaan naar de bronnen van wat goed onderwijs is. Het woord ‘onderwijs’ geeft ons de richting al aan, vind ik.
Het is ook een erg mooi woord, hè? Het begrip wijsheid zit er al in, onderwijzen is het aanzetten van de ander tot wijsheid. Het is dus meer dan ‘kennisoverdracht’, het gaat er ook om dat je die ander een richting wijst. De oude Grieken zeiden al, dat je er als leraar alleen maar naar kunt streven dat je er in slaagt een student wijzer te laten worden dan hij was op het moment dat hij bij je binnen kwam. Dat is wat wij in HBO en WO dan ook moeten doen, dat streven zien te verwezenlijken.
Drie graden
Er zijn drie graden van wat wij onderwijs noemen. Er is informatie, heel nuttig en belangrijk, maar nog niet écht onderwijs. Dan is er kennis, minstens zo nuttig en belangrijk en de vrucht van de overdracht van informatie via onderwijs. En er is wijsheid, het doel dat je wilt bereiken met het onderwijzen van je student. Dat vereist gretigheid, zoals de Grieken dat als zeiden: filosofie, de liefde voor wijsheid, de filo naar de sofia.
In ons westerse denken en ons onderwijs hebben we het daar vaak moeilijk mee, ondanks dat de Griekse denkschool en de Renaissance toch in onze genen zouden zitten. We hebben sterk de neiging gekregen tot benadrukking van expliciete kennis en de vertaling van ‘onderwijs’ in informatiesystemen, protocollen en andere systemen van kennisoverdracht. Veel minder zien we de waarde van ‘tacit knowledge’, zoals dat in Aziatische tradities en culturen meer nadruk krijgt. Onderwijs is daar meer deel gebleven van de opvoeding als geheel, waarin het vormen en overdragen van overtuigingen en waarden zeker zo wezenlijk wordt geacht als de overdracht van informatie en kennis.
De wijze vakman
In het HBO zijn we in dit opzicht met een ontdekkingstocht bezig, een herontdekking ook. Zo hebben we kennisbases ontwikkeld en dat is mooi. Maar ook daarin staat die hang naar expliciete kennis en de overdracht centraal, het woord ‘kennisbasis’ is ook veelzeggend in dat opzicht. Daarmee zijn we er dus nog niet. Zeker in een hogere vorm van beroepsonderwijs, dus van een onderwijs dat een professie helt vormen, moet de student de kennis verinnerlijken en daarmee een impliciet deel van haar bekwaamheid laten worden. Beschik je daarover dan kun je doorgroeien naar een wijze vakman.
Als ik dit betoog hou, dan hoor ik al snel de vraag: ‘Toe nou Kees…je gaat toch geen lessen filosofie geven aan mbo’ers en havisten die naar het HBO willen?’ Mijn antwoord is dan altijd hetzelfde: ‘Waarom niet?’
Als wij willen dat zij echte professionals worden en wij ook echt hoger onderwijs, dan zou ik dat vooral wel willen. We heten hoger onderwijs, niet hogere opleidingen, hè? Studenten willen zoiets ook. Jongeren, studenten hebben respect voor mensen die hen wijsheid en richting geven, niet voor bazen of machthebbers. Ook niet in hun hogeschool of universiteit! Ze hebben oog voor gezag, respecteren gezag dat stoelt op kennis en wijsheid. Ze willen niet voor niets steeds weer ‘meer uitdaging’, ‘meer niveau.’ Dat houdt in meer richting en perspectief voor wat ze leren en waarom ze dat doen.
Zeer praktisch. Niet soft
Wijsheid is overigens helemaal niet soft of vaag en onpraktisch. Wat een misverstand. Het is heel erg HBO juist. Als er maatschappelijk of economisch een groot probleem is en we komen er met al onze pragmatiek niet uit in de politiek of bij bedrijven en instituties, wat doen we dan? We benoemen een ‘commissie van wijze mannen’. We verwachten van hen praktisch inzicht, een heldere richtingaanwijzer en gezag om oplossingen te formuleren en door te kunnen zetten. Je zoekt als land of als organisatie dan iemand die ‘ondanks alle informatie’ aanwijst wat echt belangrijk is en de richting aanwijst daarheen.
Dat vermogen tot wijsheid wordt niet minder belangrijk in tijden van big data en heel, heel veel informatie, maar juist nog wezenlijker dan voorheen. We leven in tijden van informatie-obesitas. Hoe belangrijk is het niet juist nu om het juiste filter te kennen en te kunnen hanteren, dat voorkomt dat alles maar binnenstroomt en je niet weet te selecteren welke informatie bijdraagt aan kennis en welke kennis aan richting en wijsheid? Vind je het gek dat juist jongeren last hebben van informatiestress en te veel aan impulsen uit social media en zo meer?
Thomas Ziehe en Erasmus
Wie mij hierin heel erg inspireert is de Duitse pedagoog en filosoof Thomas Ziehe. Hij zegt dat de onderwijsconcepten van de emancipatietijden in de jaren zestig ons nu gaan dwars zitten. Toen moest de jeugd zich ontworstelen van d oude machtsstructuren en dus was het bon ton dat de jongeren zelf de maker en stuurder werd van zijn eigen onderwijsprocessen. Dat werkt nu echter averechts. De jongere van nu is zo vrij geworden dat hij juist behoefte heeft aan een weg door die informatie-obesitas. In plaats daarvan gooien we informatie en ‘kennis’ als een vrije opdracht over de muur en zegen tegen hen: ‘zoek het fijn zelf uit’.
Ziehe is echt niet de eerste wijze mens die dit ziet. Onze Erasmus was net zo’n man. Die schreef een boek ‘Anti-barbaria’, die barbaren van toen waren volgens hem de machthebbers die het onderwijs aan hert slopen waren. Hij was ervoor ze door vier paarden uit elkaar te laten rukken, zo ging dat toen.
Guusje ter Horst leest kerkvader
Ik mag in het bestuur van de Vereniging Hogescholen de onderwijsportefeuille doen. Heerlijk is dat. En weet je dat die er niet was voorheen? Ik ben de eerste die in het bestuur het thema onderwijs mag behartigen. Elk jaar geef ik mijn collega’s in het bestuur een boek over onderwijs om samen te lezen. Bildung moet je samen doen, ook als bestuurders, dat klopt.
De eerste keer deelde ik een boek uit van Augustinus. Guusje ter Horst was er als interim-voorzitter in begonnen en het had haar zo aangegrepen dat zij eruit voor ging lezen in het bestuur. “Het hart van goed onderwijs is liefde voor de student.” De student is geen klant. De student is iemand waar je van houdt.
2400 jaar bon ton
Het HBO moet juist vanwege die B die in het midden staat zorgen dat zij die H en die O beide serieus neemt. Dat betekent dat de HBO’er meer is dan een instrumentele figuur, iemand die vaardig is maar niet weet waarom hij dat vak uitoefent. Dat metier moet de HBO’er kunnen duiden, zij moet de dilemma’s ervan kennen en herkennen. De HBO’er is bewust van de ethica van zijn beroep.
Dat betekent dat wij de Bildung van de HBO’er een centrale plaats moeten leren geven. De cultuur die daaraan bijdraagt ligt voor het oprapen in de hogescholen, bij de studenten en praktijkonderzoekers en ook in de professies waar we aan bijdragen. Je struikelt over de zingevingstrajecten in deze tijd, zou dat toeval zijn?
Wijsheid en Bildung, ze zijn al 2400 jaar bon ton in het echte onderwijs, maar wij zijn het kwijtgeraakt tussen al die protocollen van vandaag. Wij zouden als HBO het juist moeten agenderen. Het is eigenlijk een schande dat we dat niet hebben gedaan en het de VVD is die ons vertelt dat Bildung weer terug moet komen.”
