Bildung linkse indoctrinatie?

Nieuws | de redactie
31 oktober 2013 | Volgens de PVV is het boek ‘En denken!’ een toonbeeld van linkse indoctrinatie bij met name de lerarenopleidingen in het HBO. Wat staat er eigenlijk in dat boek over Bildung en vorming, waarin onder meer de grote Duitse filosoof Peter Sloterdijk zijn visie heeft neergelegd?

Een van de samenstellers van dit boek, dat in het Kamerdebat over de OCW-begroting de toorn wekte van PVV-woordvoerder Harm Beertema, is René Gude. Hij is de ‘Denker des Vaderlands’, die zich bijzonder inzet voor de popularisering van de filosofie. Ook was hij hoofdredacteur van het tijdschrift Filosofie Magazine en directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte.

Filosofie is volgens hem geen solitaire bezigheid. Zelfkennis ontstaat door de bindingen die mensen onderling aangaan te begrijpen. “Bildung vraagt dagelijks om onderhoud en optimisme.” Het boek is een gezamenlijk initiatief van de Faculteit Educatie van de Hogeschool Utrecht en die Internationale School voor Wijsbegeerte.

Kansen en tegenslagen

In een gesprek met Peter Sloterdijk noteert Gude onder meer: “De hedendaagse discussie over bildung gaat, net als in iedere andere historische periode dus, over een passend compromis tussen disciplinering en liberalisering. Disciplinering is nodig om leerlingen de vaardigheden te leren die een samenleving nodig heeft om zichzelf in stand te houden. Liberalisering van individuen is nodig om een samenleving de innovatiekracht te geven, die nodig is wanneer onvoorziene tegenslagen of ongekende kansen veranderingen mogelijk of zelfs noodzakelijk maken.”

“Iedere samenleving wordt permanent geprikkeld tot verandering, maar ook onmiddellijk gealarmeerd als die verandering chaos en identiteitsverlies veroorzaken. Een samenleving is altijd een compromis tussen conserverende en veranderingsgezinde krachten. Een maatschappij die alleen conserveert versteent, een samenleving die alleen maar verandert vervluchtigt.”

Geboorterecht én plicht

De Koninklijke Bibliotheek geeft een uitvoerige beschrijving van de inhoud en opzet van de bundel beschouwingen over de rijkdom en diepgang van het onderwijs als vormende kracht van cultuur en samenleving. De KB beschrijft de bundel van Gude en Gerard van Stralen als volgt: “In deze bundel wordt onder Bildung verstaan het proces van persoonlijke vorming op basis van een brede kennismaking en beschouwing van culturele en maatschappelijke verworvenheden en uitingen. Bildung is hiermee niet het voorrecht van een kleine elite, maar een geboorterecht én –plicht van iedereen.”

“Bildung heeft niet enkel betrekking op de hogere regionen van wetenschap, kunst en cultuur, maar is van betekenis en nodig op tal van levensgebieden – bijvoorbeeld arbeid, politiek, sport en amusement. Bildung is niet alleen persoonlijke zelfontwikkeling, maar staat in een dynamische relatie met actief participeren in en bijdragen aan de samenleving.”

“Voor de uitgave werden aan tal van persoonlijkheden de volgende vraag voorgelegd: ‘Welke rijkdom uit uw discipline is van grote cultureel-maatschappelijke betekenis en zou zeker op enigerlei wijze een plaats moeten krijgen in het onderwijs in het algemeen en in de opleiding van leraren in het bijzonder? Op welke wijze zou dat volgens u vorm kunnen krijgen in het opleidingsonderwijs en het bildungsproces van leraren moeten bevorderen?’ “

“De inleiding van René Gude heet ‘Tijdloze bildung. Over de agora als model voor bildung’. Bildung is het proces van persoonlijkheidsvorming, zoals dat zich in de leerling of student zelf voltrekt. De leerling maakt van zichzelf een eenheid, een integriteit, een samenhangende persoon met een eigen kijk op de wereld en het eigen leven.”

Leren leven in vrijheid

“Daarbij ervaart de leraar een paradox: hij moet de leerling niet aan zijn lot overlaten, maar evenminn moet de leerling betutteld worden. Gude begint met een aantal termen uit andere talen die voor hetzelfde civilisatieproces kunnen staan, zoals ‘refinement’ of ‘formation’ of ‘het Nederlandse ‘vorming’. Rond het jaar 1300 was bildung een christelijke term: het geloof dat de mens geschapen is naar Gods beeld en gelijkenis: ‘Het leven is een dagelijkse inspanning om opnieuw te lijken op dat oorspronkelijke beeld.’

“Rond 1800 blijkt de term bruikbaar in het seculiere onderwijs, vooral in Duitsland. Het volk zou door bildung de vaardigheid verwerven om in vrijheid te leven. De metafoor van kunstenaar en beeld (‘Bildner’ en ‘Bild’) is echter bij het vormen van de geest problematisch.”

“Het is door de eeuwen heen een punt van discussie geweest of de docent zijn of haar idee kan opleggen aan de te vormen burgers of dat het materiaal uiteindelijk alleen zelf kan bepalen welke schakel zij zal vormen in een toekomstig collectief.“

“Het is de strijd tussen de almachtige opvoeder en de antiautoritaire opvoeder. In het tweede systeem heeft de leraar een dienende rol. In het eerste is alles gericht op het produceren van een bepaald soort burger, vooral tijdens de natievorming in de negentiende eeuw. Na de Tweede Wereldoorlog kwam, door het existentialisme, de nadruk te liggen op de ‘authenticiteit’ van het individu. Het proces van bildung was gecompromitteerd.”

Oneigenlijke inmenging?

“Deze situatie heeft ertoe geleid dat in de afgelopen decennia het bildungselement – het ‘mens uit één stuk worden’ en ‘persoonlijkheid ontwikkelen’ – geheel uit handen van het onderwijs is genomen. Ook de pretentie dat de docent de leerling op dit punt behulpzaam zou kunnen zijn, werd als oneigenlijke inmenging terzijde geschoven. Bildung werd een buitenschoolse activiteit: in concertzalen, bioscopen, cafés, op zolderkamers en in de media.”

“Leraren worden er dan ook niet meer in opgeleid. Bij de overgang van de anti-ideologische jaren zestig en zeventig naar het latere niet-ideologische liberalisme is bildung helemaal een privézaak geworden, niet een opdracht van de staat. Het huidige, rechtse liberalisme wil het onderwijs nog eens verder beperken tot het aanleren van direct economisch inzetbare vaardigheden.”

“Alles bij elkaar opgeteld moet iedereen die in dit tijdsgewricht voor bildung pleit, rekening houden met stevige tegenwerpingen van degenen die menen dat het onderwijs deze taak niet op zich hoeft te nemen.”

“Daar zijn sterke argumenten bij: in de kenniseconomie wordt bovenal waarde gehecht aan vaardigheden die meetbaar zijn en geld opleveren: ‘Eerst valoriseren (geld verdienen), dan moraliseren (nadenken over hoe je het uitgeeft).’ “

“En in tijden van crisis worden bildungsvakken vaak wegbezuinigd. In de kennissamenleving wordt vrijheid bovendien gezien als ‘niet ingrijpen’ en alle bildungsactiviteiten zijn dan ‘verdacht’. Een derde cluster argumenten betreft de pedagogische kwestie. Het onderwijs heeft vele taken als wettelijke doelstellingen gekregen: kinderopvang, bestrijden van seksueel geweld, etc. en er zouden geen taken meer bij moeten komen.”

Twee dingen doen

“De bildungsliefhebber staan twee dingen te doen. Allereerst het hanteerbaar maken van de basisparadox tussen ‘disciplineren voor de samenleving’ en ‘liberaliseren van creatieve individuen’. Daarna moeten we aantonen dat de bildungsinfrastructuur van scholen niet uitgebreid hoeft te worden.”

“De basale paradox is dat de mens een groepsdier is, dat én bij wil horen, én boven de anderen wil uitsteken. Het begrijpen van soorten bindingen die mensen met anderen aangaan is een noodzakelijke weg naar zelfkennis.”

“De associatiekunde onderscheidt verschillende levensgebieden, zoals de dagelijkse activiteiten werk, recht, politiek en media en de vrijetijdsprogramma’s als filosofie en wetenschap, kunst, sport en religie. Dit is dan ook de ordening geworden in het boek …En denken!  De terreinen zijn als uitgangspunt voor discussies met leerlingen geschikt, bijvoorbeeld over werk: ‘Een flinterdunne syllabus met teksten van socioloog Emile Dürkheim volstaat om uit te leggen dat het bedrijfsleven een morele brug kan slaan tussen het individu en de politiek: maatschappelijk verantwoord ondernemen avant la lettre.’ “

De bibliotheek van Alexandrië

“Door een en ander te koppelen aan het werk van Hannah Arendt en Richard Sennett belandt men bij andere principes dan die in de politieke sfeer gelden. Voor het onderwerp mediasfeer stelt Gude voor te spreken over de vermeende overdaad aan informatie. Door voorbeelden als de Bibliotheek van Alexandrië laat hij zien dat men zich niet overvallen hoeft te voelen bij de komst van nieuwe media.”

“Iedere leraar kan, uitgaand van de principes die als leidend beginsel een gebied zichtbaar maken, verschillende verkenningen van het terrein mogelijk maken. Alleen al door het feit dat de leraar, als verantwoordelijk en volwassen persoon, aan al deze sferen zelf met verantwoordelijkheid deelneemt, er ‘iets over te melden heeft’ aan de leerling die nog geen verantwoordelijkheden draagt, betekent dat hij of zij onwillekeurig als voorbeeld dient.”

“Gude wijst vervolgens op de beschavende werking van sport: ‘Wat mis je als je sport zou afschaffen? Een gedisciplineerde methode om het lichaam, inzicht in de situatie, teamwork en doorzettingsvermogen te oefenen.’”

“Voor kunst geldt iets dergelijks: het is een methode om het voorstellingsvermogen te oefenen, zonder er meteen morele of cognitieve oproepen bij te plaatsen. Filosofie geeft een dergelijke methode voor het oefenen van een adequaat wereldbeeld, trefzeker taalgebruik en een goed handelingsperspectief. Religie geeft een kader voor rituelen, bijvoorbeeld bij overlijden.”

“Het begeleiden van de ontwikkeling van burgerschap naar een zelfstandige invulling ervan is zeer wel mogelijk. De infrastructuur daarvoor is al in de scholen aanwezig en hoeft er alleen maar efficiënt voor gebruikt te worden. ‘Er is geen onderwijsvernieuwing of stelselwijziging nodig, juist niet. We moeten vooral blijven doen… En denken.’”

Een echte renaissance

Over de waarde van Bildung is overigens door wel meer mensen in en rond het HBO het een en ander naar voren gebracht. ‘Het hart van de wijsheid’, het interview van ScienceGuide met HAN-voorzitter Kees Boele, kreeg bijvoorbeeld zeer veel weerklank vanwege zijn aanmoediging tot diepgang en het laten herleven van de bronnen voor het onderwijs als vormingstaak uit het werk van de grote denkers en dichters. En men kan wellicht veel van Boele zeggen, maar een voorbeeld van de linkse machtselite die het HBO volgens PVV-fractiepenningmeester Beertema in zijn greep houdt, is deze man niet.

“Ik wil dat we terug durven gaan naar het hart van het onderwijs. Een echte renaissance is voor mij aan de orde en dat woord zegt het al: een wedergeboorte, waarin we terug gaan naar de bronnen van wat goed onderwijs is. Het woord ‘onderwijs’ geeft ons de richting al aan, vind ik.”

“Het is ook een erg mooi woord, hè? Het begrip wijsheid zit er al in, onderwijzen is het aanzetten van de ander tot wijsheid. Het is dus meer dan ‘kennisoverdracht’, het gaat er ook om dat je die ander een richting wijst. De oude Grieken zeiden al, dat je er als leraar alleen maar naar kunt streven dat je er in slaagt een student wijzer te laten worden dan hij was op het moment dat hij bij je binnen kwam. Dat is wat wij in HBO en WO dan ook moeten doen, dat streven zien te verwezenlijken.”

Vooral retrospectief

Dat linkse imago geldt evenmin voor een ander, wiens visie op Bildung als essentiële opdracht voor het onderwijs en de lerarenopleidingen veel aandacht trok. Dat is senator en oud-AWT-voorzitter Jan Anthonie Bruijn. Zijn adviesrapport vanuit de Teldersstichting was bedoeld om de VVD op onderwijsterrein een nieuwe doordenking te bieden.

Feitelijk zegt de commissie dat juist in het onderwijsbeleid van de voorbije periode – juist ook vanuit de VVD – een op het verleden gerichte blik leidend is geweest. “Tot nu toe vooral retrospectief te werk” ging men hierin. Zo is bij de analyse van de economische belangen en drijfveren en van de arbeidsmarktaspecten van het onderwijs veelal “in het beste geval het beleid daadwerkelijk op het heden gericht” gebleven.

Dat heeft “tot nu toe steeds aanvaardbaar uitgepakt,” want men stelt vast dat alle serieuze, ook internationale analyses laten zien dat het Nederlandse onderwijs op alle niveaus goede prestaties levert. Maar gelet op de omwentelingen in de wereld, in wetenschap, economie, technologie en internationale verhoudingen komt de vraag op tafel “of we ons een dergelijke aanpak nog wel langer kunnen permitteren. “Nee,” zegt Bruijn met zijn collega’s. En geeft daarom “een aanzet om met die praktijk te breken.”


«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK