Heel het proces
“Iemand moest Josef K. belasterd hebben, want zonder dat hij iets gedaan had, werd hij op een ochtend gearresteerd. “ Met die fameuze eerste zin opent Kafka het boek dat even profetisch als onderkoeld realistisch de moderne, totalitaire samenleving zou kenschetsen. We weten er verassend weinig over, zelfs niet of die hamerslag aan het begin wel bedoeld was als eerste zin. Ook hoe de roman zou eindigen is ongewis gebleven, ondanks de bijna even klassiek geworden slotregel.
161 vellen
Kafka schreef ‘Der Prozess’ tussen augustus 1914 en januari 1915 precies in de eerste maanden van de Eerste Wereldoorlog zou gaan heten. 161 tweezijdig beschreven vellen handschrift zijn bewaard. Na Kafka’s vroege dood in 1924 zijn zij als door een wonder gered uit de handen van de Nazi’s. Deels in Oxford, deels in het Deutsche Literaturarchiv opgeslagen, zijn die bladzijden nu voor het eerst samen en compleet te zien in dat schitterende archief en museum in Marbach, even buiten Stuttgart.
Heel het proces, inderdaad, is daar te beleven. De tentoonstelling laat elke zin, elke doorhaling en Kafka’s heldere soms zich verwringende handschrift volgen. De jonge verzekeringsbeambte schreef ongekend intens en snel, vaak aan meerdere novellen, verhalen en andere werken tegelijk. Bovendien produceerde hij zijn dagboeken en briefwisselingen met vrienden en geliefden, die als zelfstandige literaire cycli hun weg in de wereldliteratuur vonden.
Schat op hooizolder
Veel leek verdwenen, veel is van de originelen is nog weg. Zijn ‘Brieven aan Felice’, zijn tragische verloofde, zijn bijvoorbeeld uit zijn nalatenschap en de doorverkoop daarvan onvindbaar geworden. Teruggevonden daarentegen zijn veel van de boeken uit zijn eigen verzameling thuis. Een van zijn zussen bewaarde deze na Kafka’s dood. Toen zij gedeporteerd werd uit Praag om in Auschwitz vergast te worden, werden deze boeken in beslag genomen door de Duitse bezettingsmacht. Men wist niet welke schat men te pakken had en decennia later vonden historici Kafka’s privébezit op een hooizolder in Beieren waar men veel geroofde Praagse boeken had opgeslagen en na 1945 vergeten was.
Het manuscript van ‘Der Prozess’ is minstens zo wonderbaarlijk gered. Kafka’s vriend Max Brod, zelf literator, journalist, kranten-redacteur en politiek commentator, vertrok in de nacht van 13 op 14 maart 1939 met zijn vrouw en een grote groep Joodse weeskinderen uit Praag om hen te begeleiden bij hun emigratie naar Palestina. De Brods hadden door een tragisch toeval de laatste tein over de grens voordat de Nazi’s Tsjechië binnenvielen.
Bij het inpakken van de koffers had Max Brod in een soort ingeving zoveel mogelijk manuscripten van Kafka tussen zijn kleren gestopt. Waarom? Hij wilde onderweg via Odessa, de Zwarte Zee en Middellandse Zee naar Tel Aviv wat te doen hebben en zou zijn werk aan de definitieve editie van Kafka’s boeken op die manier kunnen voortzetten.
Hoofd tussen de schouders
In 1968 erfde zijn secretaresse en levenspartner in Israël, Esther Hoffe, heel Brods archief vol unieke originelen van de Europese literatuur. In 1988 besloot zij ‘Der Prozess’ te verkopen. Een alliantie van rijke particulieren en stichtingen in Duitsland kon nog net voorkomen dat Kafka’s handschrift verdween in een privécollectie door Hoffe 1 miljoen pond te bieden, destijds 3,5 miljoen DMark. Nog nooit was zoveel voor een manuscript betaald.
Nu 25 jaar later zijn alle vellen die Kafka beschreef voor het eerst publiekelijk bijeen. “Jeder Buchstabe sieht aus, als habe er den Kopf tief zwischen die Schultern gezogen,” schrijft een recensent. Vele pelgrims van de letterkunde, historie en de grote gemeente der Kafka-bewonderaars zullen de weg naar Marbach wel vinden voor deze ‘eens in je leven kans. ’
