Confrontatie met Senaat
VVD-fractieleider en oud-OCW-bewindsman Zijlstra ontpopt zich steeds meer als coalitieleider in de Kamer, desnoods tegen het kabinet dat de VVD-PvdA combinatie overeind tracht te houden. Zijn PvdA-collega Samsom treedt vooral op als extra PvdA-bewindsman, die als een soort tweede vicepremier het kabinetsbeleid in de eigen kring uitdraagt en zo nodig monistisch verdedigt. Zijlstra heeft zo tegenover zich drie ‘monisten’ staan: Samsom, Asscher en Rutte.
Het lot van het leenstelsel
Wil de VVD haar macht binnen de coalitie optimaal uitspelen, dan moet zij de meerderheid in de Tweede Kamer voorop zetten. Zijlstra merkt dat die positie steeds minder telt en snel aan waarde verliest. 41 zetels zijn relatief veel, maar evenzeer relatief weinig als een regeringspartij zowel met de vakbonden als met de Eerste Kamer ‘oppositie’ moet dealen voor een meerderheid. Na het Sociaal Akkoord poogt Zijlstra daarom die tweede ‘deal-dwang’ zoveel mogelijk te elimineren.
Het dreigement de Senaat als zodanig op te heffen is daarbij een openingssalvo dat niet erg ernstig genomen hoeft te worden. In liberale kring in de Senaat rekende men voor ScienceGuide even voor wat Zijlstra daarvoor zou moeten doen: “Zoiets vergt een Grondwetswijziging over twee kabinetsperiodes en een meerderheid ervoor in de Eerste Kamer zelf.” Toch heeft dit salvo wel zin.
Daarmee is het lot van het leenstelsel in beeld. Als de VVD namelijk de Senaat dreigt, dan is dat vooral om stemmingen daar zo min mogelijk relevant te verklaren. De Eerste Kamer kan immers in de wetgeving alleen digitale beslissingen nemen: goedkeuren of afwijzen van wetsvoorstellen. Elke andere regelgeving kan zij niet blokkeren, hoogstens door moties van treurnis of afkeuring negatief recenseren.
Constructieve Senaat afdwingen
De strategie van de VVD is er daarom op gericht bij belangrijke wetsvoorstellen de Senaat enige ruimte te bieden voor à la carte bijstellingen, maar verder via stemmingen te forceren tot een constructieve opstelling. Zij gokt er op, dat alleen SP en PVV structureel tegen zullen stemmen en bij de uitwerking van het Sociaal Akkoord zelfs de SP steun zal willen geven op concrete wetsvoorstellen. De begrotingswetten zal de Eerste Kamer uiteindelijk ook niet ‘durven’ tegen houden als deze voorjaar 2014 aan de orde komen, gelet op de minder politieke rol van de Senaat.
Blijven over de ‘hervormingswetten’ van de coalitie, zoals het leenstelsel of de opheffing van provincies en gemeenten. Hier kan het kabinet ervoor kiezen zonder veel risico niet teveel energie of krediet erin te steken en deze te reserveren voor de essentiële wetgeving die zijn voortbestaan direct raken, of die voor de begrotingsdiscipline in Europa cruciaal zijn. Dat maakte bijvoorbeeld het ‘woon-akkoord’ met D66, CU en SGP zo wezenlijk.
Wetsvoorstellen met minder budgettaire betekenis en primair ‘politiek’ gewicht kan de coalitie scherper bij de Senaat voorleggen. Neemt deze ze piepend en krakend aan, dan versterkt dat de positie van het kabinet, omdat de Kamer hierbij kiest voor zijn traditionele terughoudende rol. Keurt een meerderheid zo’n wetsvoorstel af, is er feitelijk ook geen man overboord. Het kabinet kan dat met opgeheven hoofd betreuren en de Senaat verwijten politiek buiten zijn boekje te zijn gegaan. Meer is niet nodig.
Ritzen, Wiegel en De Graaf
Geen kabinet hoeft op te stappen als de Senaat een wetsvoorstel verwerpt, tenzij dat een compleet begrotingshoofdstuk zou betreffen. Enkele juist voor het leenstelsel relevante voorbeelden illustreren dit.
Minister Jo Ritzen werd in de Eerste Kamer vernederd toen deze zijn ‘prestatiebeurs’ wetgeving zeer onverwacht afwees. Een reeks VVD-senatoren bleef tijdens hun laatste zittingsdag weg bij de stemming en liet zo de weerzin in hun kring tegen het optreden van de paarse onderwijsminister gevoelig blijken. Ritzen noch het kabinet-Kok I stapten op, ondanks de rebellie in de eigen coalitie nota bene.
Paars verspeelde in de Senaat ook een van zijn zijn ideologisch meest wezenlijke staatsrechtelijke hervormingen toen minister Bram Peper het referendum er niet door kreeg in de ‘nacht van Wiegel’. Kabinet noch minister werden demissionair.
Vice-premier Thom de Graaf zal nu als D66-senator zijn collega’s ook zijn eigen politieke lot in een analoge situatie nog wel eens voorhouden. Hij verloor ‘de gekozen burgemeester’ in de Senaat tijdens Balkenende-II en ook toen bleef het kabinet gewoon zitten. D66 liet De Graaf wel als ‘aangeschoten wild’ vertrekken. Als ongekozen burgemeester van Nijmegen ging hij als bestuurder vervolgens verder.
De tactiek van Zijlstra
Halbe Zijlstra’s strategie tegenover de Senaat is daarom confrontationeel, omdat dit behoorlijk veel kan opleveren. De Eerste Kamer zal zijn legitiem voortbestaan niet willen riskeren door staatsrechtelijk noodzakelijke wetten op partijpolitieke gronden af te wijzen. Alleen de PVV denkt zo over dit onderdeel van het democratisch bestel, omdat zij toch van Senaat en Europees Parlement af wil. Rutte-II kan Zijlstra’s strategie dan ook aandurven als de coalitie serieus verder wil.
Daarbij zullen Samsom en Zijlstra incalculeren, dat zij enkele wetsvoorstellen wellicht niet zullen kunnen redden en ook eigenlijk niet hoeven te redden. Als het CDA het leenstelsel niet wil slikken, maar cruciale delen van het Sociaal Akkoord dan zou zo’n prijs bijvoorbeeld maar betaald moeten worden. Jet Bussemaker kan het voorstel, net als Ritzen of Peper deden, met een Tweede Kamer meerderheid achter zich verdedigen in de Senaat en na een afwijzing dit ‘bedroefd maar sereen’ als feit accepteren.
Door er geen halszaak van te maken, kan de coalitie de Eerste Kamer zo als parlementair correctiemechanisme tegelijk respecteren én relativeren. Zijlstra’s dreiging zou daarmee in tactische zin toch bewaarheid worden.
