Bouwen op verkeerd fundament
De Tilburgse hoogleraar economie die het afgelopen jaar op sabbatical was bij het Harvard Economics Department analyseert de discussie over de studiefinanciering en begint met het onderstrepen van een belangrijk onderscheid, dat van economie en financiën. “In het politieke en maatschappelijke debat zie je vaak dat men argumenten ontleent aan de openbare financiën en deze als economische argumenten presenteert. Dat leidt steeds tot verwarring.”
”Het effect van een ingreep in de financiën van de overheid is niet hetzelfde als het effect daarvan op de economische ontwikkeling. De openbare financiën zijn statisch, zij gaan uit van een budgettaire momentopname. Economische effecten gaan juist uit van dynamische aspecten, zoals gevolgen voor groei of krimp.”
Leren op hypotheek?
Minister Bussemaker herneemt de voorstellen van VVD en PvdA voor een sociaal leenstelsel en komt met iets nieuws, dat de steun van D66 en GroenLinks zou moeten verwerven. De ideeën van uw collega Bas Jacobs lijken daarbij een grote rol te kunnen gaan spelen. Hoe ziet u deze?
“In Jacobs’ alternatief zit de opzet om de afbetaling van studieleningen veel meer ‘uit te smeren’. Het leidt er toe dat hun terugbetaling over een veel langere termijn fiscaal verrekend zou worden. Dat men daar voor zou kiezen kan ik wel begrijpen, maar dan moet men de consequenties wel onder ogen willen zien.”
“Een leenstelsel – in plaats van studiebeurzen – is een soort hypotheekverstrekking, die je doet als investering in menselijk kapitaal. Dat moeten we goed beseffen als je vervolgens een vorm van afbetaling inricht bij de studiefinanciering. In de voorstellen van Jacobs gebeurt dit fiscaal en daarmee wordt dit sterk nivellerend van opzet. Het is duidelijk dat de marginale belastingtarieven op basis van de inkomensafhankelijke terugbetalingen – via het belastingstelsel – voor gestudeerden zeker omhoog zullen gaan, maar het hangt van de individuele gevallen af of de tarieven nog wel onder of zelfs boven 60 % zullen gaan komen. Dat werkt dus uiterst nivellerend door. Het aflossen van zo’n ‘hypotheek’ inkomensafhankelijk maken, is dan ook ongebruikelijk. Dat doen we bij huizenbezit ook niet.”
Maar er zijn ook heel wat studenten die later in hun leven helemaal geen grootverdieners zullen zijn. HBO’ers worden zeer gewenste professionals in de zorg, worden leraren geen forse salarissen krijgen. Is zo’n fiscale uitsmering voor hen niet aantrekkelijk niet dan?
“Dat vraag ik mij af. Wie niet zo veel verdient, zal toch ook een hoger marginaal tarief krijgen en zal bovendien heel lang moeten blijven afbetalen via de fiscus, sommigen zelfs tot hun pensioen. Bovendien zet zo’n opzet van het leenstelsel de hele schuldenproblematiek extra onder druk, juist voor de middeninkomens.”
“De effecten daarvan mag je niet onderschatten, want met zo’n fiscaal afbetalingsregime komt de vraag bijvoorbeeld weer op tafel wat de impact is op de kansen voor jongeren op de woningmarkt, op een hypotheek. Het ‘life-time-effect’ hiervan zal men heel goed moeten analyseren als er voorstellen in deze richting komen. Hier moet zo’n verwarring van economische effecten en effecten op de openbare financiën zeker vermeden worden!”
Perverse prikkel
De bedoeling van het kabinetsbeleid – en breder ook in het Europees financieel beleid – is juist om het opstapelen van schulden terug te dringen en onaantrekkelijk te maken. Dan is een nieuw leenstelsel invoeren toch een beetje een tegenstrijdige prikkel, economisch gezien?
“Dat is onvermijdelijk hierbij. Het is een ‘perverse prikkel’, die de inzet ontmoedigt voor nuttige zaken, voor economische dynamiek ook, zoals het studeren aan universiteiten en hogescholen onmiskenbaar is. Burgers worden hun leven lang zwaarder aangeslagen op hun inkomens, omdat ze zich hebben ingezet voor een studie. Dat signaal geven we dan af.”
“Sommigen in de politiek willen daarom liever niet dat men zwaar moet lenen voor het versterken van menselijk kapitaal. Dat leeft sterk bij de SP en bij velen in de PvdA. Het CDA is volgens mij geen voorstander van een leenstelsel, maar zal zeker weinig animo hebben om over te gaan tot de inkomensafhankelijke terugbetalingen omdat die sterk nivellerend voor de toekomstige afgestudeerden gaat werken. Sommigen in de politiek willen wel zo’n leenstelsel , maar de afbetaling van leningen liever niet inkomensafhankelijk maken, zoals bij de VVD leeft. In het alternatief van Bas Jacobs zijn deze twee elementen niettemin wel sterk vertegenwoordigd.”
Nivellering à la zorgpremie
“De studiebeurs wordt op deze manier iets zoals de zorgpremies, die VVD en PvdA bij hun start inkomensafhankelijk zouden gaan maken. Alleen is deze opzet zo mogelijk nog nivellerender dan de destijds zo controversiële voorstellen in de zorg. Bovendien loopt deze afbetaling voor sommigen door tot hun pensioen. Daarmee raken voorstellen die daartoe zouden leiden het kabinetsbeleid tot ver na de huidige coalitie. Dit kun je na vier jaar niet weer even terugdraaien.”
“De dynamische aspecten hiervan voor de economie zijn in dit geheel niet goed doordacht. Je kunt dit niet met een budgettaire momentopname of een financieel scenario afdoen.”
“Ironisch gezegd: hier is nivelleren pas echt een feest. Ik vraag me werkelijk af of de huidige coalitie met de VVD als grootste partij dit voor haar rekening zou nemen. Dat GroenLinks wel wat voelt voor de opzet van Jacobs daar kan ik wel inkomen, maar of de minister hier ver mee zal komen, betwijfel ik. De VVD slikt zoiets toch niet?”
Bungelend Nederland
Intussen lijkt in Europa de economie weer wat lucht te krijgen en herstellen ook de USA zich meer en meer. Nederland was lang een voorloper daarbij met lage werkloosheid, vooral onder jongeren. Hoe kan het dat dit beeld zo drastisch gekanteld is?
“De downgrade van onze triple-A is in de kern daar de uitdrukking van. Men ziet de Nederlandse economie en ons beleid niet meer als solide en dynamisch. Dat is zeer zorgelijk. We bungelen in onze stagnerende situatie nu binnen Europe in het rijtje landen waar Italië en Griekenland tussen staan. “
“De oorzaken hiervan zijn breder dan de problemen die men veelal daarvoor aangeeft, dingen als de woningmarkt, hypotheekschulden. Olli Rehn heeft zowel Rutte I als Rutte II indringend gewaarschuwd: pak de zaken structureel aan en groei als het ware uit de overheidstekorten, gebruik daarvoor het ‘noemereffect’. Het omgekeerde is gebeurd, ons land heeft nu zelfs last van een omgekeerd noemereffect. Gebrekkige groei verscherpt zo de tekorten.”
“Daardoor zakken we af naar de groep EU-landen die moeten ‘corrigeren’ in hun uitgaven en dat leidt tot nog meer saneren en nog weer minder groei. We zitten in het zelfde schuitje als Frankrijk en Italië, in de slechtste van twee werelden. Ik krijg – ironisch genoeg – ineens allerlei vragen uit Zuid-Europa om interviews. Met een zeker leedvermaak vragen ze daar hoe dat toch kan met een land dat altijd zo streng oordeelde over anderen in Europa en prat ging op zijn triple-A. Ons land heeft dit echt aan zichzelf te danken.”
Wat ging er dan mis bij Rutte I en II?
“Beide zijn niet bij machte gebleken de structurele hervormingen te realiseren die nodig en duidelijk zijn. Rutte I wankelde al snel, Rutte II heeft een uitruil gemaakt tussen VVD en PvdA die precies de verkeerde blijkt te zijn. Men heeft de PvdA de nivellerende kant van het beleid gegund en de VVD de bezuinigingskant. Beide leiden tot minder groei, minder werkgelegenheid en minder bereidheid te investeren en ook te consumeren door burgers.”
“Je ziet het bij de voorbeelden van succesvolle hervormingen elders. Die worden hier wel besproken, maar half-half doorgevoerd. Het Deense model bij de arbeidsmarkt komt hier niet van de grond zolang VVD en PvdA elkaar blokkeren op dit terrein. Bij kennis en innovatie voert men een niet-Duits beleid: geen impulsen voor R&D, geen groeiversterkende investeringen als die in kennis en opleiding.”
“Het kabinet is nu al een jaar bezig brandjes te blussen. Dat leidt tot steeds weer nieuwe vertragingen bij de structurele hervormingen en groei impulsen die nodig zijn. Het woonakkoord gaf weer zo’n binnenbrandje in de Senaat. Men neemt zich wel voor te hervormen, maar doet het vervolgens niet echt.”
