Afrika op rechte pad
Op 23 en 24 mei kwamen ruim honderd experts, waarvan ongeveer een derde afkomstig uit Afrika, bijeen om te discussiëren over de oplopende spanningen tussen Afrikaanse staten en het Internationale Strafhof. De bijeenkomst was georganiseerd door een samenwerkingsverband, dat bestaatuit De Haagse Hogeschool, de Nederlandse Vereniging voor Afrika Studies en de Onderzoekschool Rechten van de Mens. Op die manier probeerden zij een bijdrage te leveren aan het analyseren van de oorzaken van die spanningen en het wegnemen ervan.
Zoals meerdere sprekers tijdens de conferentie Africans and Hague Justice, Realities and Perceptions of the International Criminal Court in Africa benadrukten, hangen de verslechterende relaties met Afrika het Internationale Strafhof als een molensteen om de nek en kunnen zij zelfs leiden tot de ondergang van deze instelling. Uiteraard geldt dat als er twee vechten er twee schuld hebben. Maar zoals Salamon Dersso van het Institute of Security Studies opmerkte, moet het Hof de wijste zijn. Tijdens de conferentie werd duidelijk dat er tenminste twee grote uitdagingen zijn die moeten worden aangepakt.
Hardnekkige perceptie
In de eerste plaats is het Internationale Strafhof gevestigd in Den Haag en wordt het voornamelijk gefinancierd door Westerse landen. Om in aanmerking te komen voor Europese ontwikkelingssubsidies moeten Afrikaanse landen partij zijn bij het Statuut van Rome, dat aan het Hof ten grondslag ligt. Daardoor heeft het Hof bij veel Afrikanen het imago een instrument te zijn van Westers neo-kolonialisme en imperialisme, zoals Augustine Hungwe, van de Onderzoekschool Rechten van de Mens, aangaf. Dat beeld moge niet gebaseerd zijn op de werkelijkheid, het is wel een hardnekkige perceptie en het Hof zou er alles aan moeten doen om die weg te nemen.
Op dat punt heeft het Hof al een paar steken laten vallen. Zo zijn aanvankelijk alleen maar zaken aangebracht tegen Afrikanen en dat wordt door Afrikaanse waarnemers gezien als een vorm van racisme, zoals de premier van Ethiopië afgelopen najaar concludeerde. De Aanklager, mevrouw Bensouda, heeft deze boodschap inmiddels begrepen. Zoals haar vertegenwoordiger, Shamiso Mbisvo, duidelijk maakte in een uitstekende presentatie, worden nu ook zaken voorbereid tegen actoren buiten Afrika, zoals tegen Britse militairen die zich aan wandaden schuldig zouden hebben gemaakt in Irak.
Maar het zou wel eens ’too little, too late’ kunnen zijn en het Hof moet natuurlijk ook oppassen de vrienden die het nog heeft niet van zich te vervreemden. Het is dan ook belangrijk dat het Hof nu fors gaat investeren in verbetering van de betrekkingen met de Afrikanen op een wijze die getuigt van respect voor de Afrikaanse cultuur.
Varen op juridisch kompas
In de twee plaats presenteert het Strafhof zich als een apolitieke instelling die zich strikt houdt aan het recht en geen andersoortige overwegingen in zijn beschouwingen betrekt. Die opstelling is het gevolg van de verhoudingen tijdens de onderhandelingen over het Statuut van Rome. Uiteindelijk gaven een aantal kleine en middelgrote staten, die meenden dat individuen vervolgd zouden moeten kunnen worden zonder aanziens des persoons, de doorslag.
De grote mogendheden, waaronder de VS, die politieke waarborgen wilde inbouwen om politieke leiders buiten schot te kunnen houden, delfden het onderspit. De gedachte dat het recht de doorslag moet geven en dat politieke macht daaraan niet in de weg moet staan, leeft voort in de activiteiten van de trouwste bondgenoten van het Hof, de internationale NGOs. Mede om die aan boord te houden vaart het Hof op het kompas van de juridisering.
Hoezo apolitiek en neutraal?
Diverse sprekers gaven te kennen dat Afrikanen het Hof vooral zien als een politieke instelling en niet gevoelig zijn voor de gedachte dat het apolitiek en neutraal is. Zij worden daarin gestrekt door diverse voorbeelden die dat beeld bevestigen. Zo is de eerste zaak die het Hof te behandelen kreeg over gewelddaden in Oeganda het resultaat van een politieke deal tussen President Museveni en de toenmalige Aanklager Luis Moreno Ocampo.
Het Hof heeft ook een beslissende rol gespeeld in de verkiezingen in Kenia in 2013: door het onverzettelijke en onhandige optreden van de Aanklager slaagden de kandidaten Kenyatta en Ruto er met succes in om de verkiezingen te winnen door zich tegen haar af te zetten.
Een aantal sprekers gaf te kennen dat het Hof de gejuridiseerde opstelling moet verlaten om zijn gezag in Afrika te herwinnen. De zeer gerespecteerde Amerikaanse hoogleraar Makua Matua, die zelf afkomstig is uit Kenya en zijn best doet om daar draagvlak voor het Hof te verwerven, merkte op dat humanitaire overwegingen het Hof wel eens tot een politieke opstelling zouden kunnen dwingen.
Mannetje staan
Als de strafzaak tegen President Uhuru Kenyatta zal instorten, wat nu zeer waarschijnlijk lijkt, dan zullen het Hof en de Aanklager ook de strafzaak tegen Vice-President William Ruto moeten stopzetten. Anders zal er een burgeroorlog uitbreken tussen de Kalenjin gemeenschap van Ruto en de Kikuyu van Kenyatta. Shamiso Mbizvo van het Bureau van de Aanklager gaf te kennen dat dit een zorgelijke ontwikkeling zou zijn, maar dat het toch aan de politieke instellingen is om dit te voorkomen. Hierop werd door diverse deelnemers met ongeloof gereageerd en het is ook maar de vraag of het Hof het zover zal laten komen.
Interessant is de opstelling van jonge Afrikanen die geïnspireerd lijken door het zelfvertrouwen dat op het continent snel terrein wint. Dorothy Makaza, een Zimbabwaanse die promotieonderzoek doet aan de Universiteit van Hamburg, ging in op het plan van de Afrikaanse Unie om een eigen regionaal strafhof op te zetten, waardoor het Internationale Strafhof de wind uit de zeilen zou worden genomen. Zij gaf toe dat dit initiatief uit strategische overwegingen lijkt te zijn genomen, maar nu er een voorstel op tafel ligt moet dat wat haar betreft zeker worden uitgevoerd.
Volgens Dorothy is het voor Afrikanen essentieel dat zij op deze manier laten zien dat ze hun mannetje staan en niet afhankelijk zijn van het Westen. Dit soort geluiden geeft aan dat de druk op het Internationale Strafhof in de toekomst eerder toe dan af zal nemen.
Prof. Tom Zwart (UU)
