Waarom verschilt een Nederlander van een Belg?

Herinneringen aan de Tachtigjarige Oorlog speelden in de 17e eeuw een belangrijke rol bij de vorming van nieuwe nationale identiteiten in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Van der Steen (Universiteit Leiden) zag radicaal verschillende interpretaties in de door oorlog verscheurde Nederlanden. Van der Steen: ‘Wat mensen zich van die opstand tegen Spanje herinnerden na de scheuring in 1580, was afhankelijk van de politieke context. Propagandisten gebruikten het oorlogsverleden om de nieuwe politieke realiteit te legitimeren en weer nieuwe conflicten uit te vechten.”

Conflicten duren voort

Van der Steen belicht de ontvlambare situatie: “Verschillende groepen probeerden zich het verleden toe te eigenen en daarbij de vijand zwart te maken. In het Noorden creëerden Willem van Oranje en zijn aanhangers een anti-Spaanse visie terwijl aanhangers van de Habsburgers in de Zuidelijke Nederlanden juist vanuit een religieus perspectief keken naar de Opstand. Het Opstandsverleden werd gedurende de 17e eeuw steeds opnieuw ingezet in conflicten tussen Noord en Zuid. Het diende zelfs als een belangrijk politiek wapen in nieuwe binnenlandse conflicten.

Onderzoek naar herinneringspolitiek en identiteit in de 17e eeuw is interessant in deze 21e eeuw. Van der Steen legt uit: “de opstand tegen de koning van Spanje is heel lang het gemeenschappelijke referentiekader geweest voor veel Nederlanders. Sinds 1945 is dat voor ons de Tweede Wereldoorlog. Samenlevingen die gespleten worden door een burgeroorlog hebben vaak uiteenlopende perspectieven op hun verleden. Kijk maar eens naar de Krim. Mijn onderzoek kun je ook zien in lijn met herinneringsonderzoek over Duitsland of de beide Korea’s met hun gezamenlijk verleden.”

Verscheurde Nederlanden

De opstand tegen het bewind van Filips II brak uit in 1566 en splitste de Nederlanden in twee delen.  In het Noorden werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden opgericht en het Zuiden verzoende zich met de Habsburgse dynastie. Na deze scheiding liepen herinneringen aan het conflict radicaal uiteen. In de zeventiende eeuw werd de Opstand in het Noorden gevierd als een vrijheidsoorlog, terwijl men in de Zuidelijke Nederlanden liever vergat wat er allemaal tijdens de rebellie tegen Filips II was gebeurd.

Historici van de Republiek hebben dit fenomeen gezien als vanzelfsprekend en historici van de Habsburgse Nederlanden hebben juist op basis van het feit dat er weinig gerefereerd werd aan de Opstand geconcludeerd dat de rebellie in het Zuiden grotendeels vergeten werd.

Het promotieonderzoek maakt deel uit van een groter onderzoeksproject van de Leidse historica Judith Pollmann: ‘Tales of the Revolt: Memory, Oblivion and Identity in the Low Countries, 1566-1700’. Van der Steen stelde zich de vraag hoe en waarom er zulke verschillende interpretaties van de Opstand ontstonden. En waarom deze uiteenlopende verhalen zo lang relevant bleven voor zeventiende-eeuwse Nederlanders in Noord en Zuid. In het verlengde daarvan wilde hij weten welke rol publieke herinneringen aan de Opstand speelden in de vorming van Noord-Nederlandse en Zuid-Nederlandse identiteiten.

Polemieken, traktaten en prenten

Bronnenonderzoek naar politieke en religieuze polemieken, traktaten, propagandistische prenten, volksverhalen en geschiedenisboeken bracht Van der Steen tot de ontdekking dat de levendige herinneringscultuur die in de Republiek ontstond niet vanzelfsprekend was. “Het vergelijkende perspectief heeft heel veel opgeleverd. Voorheen richtten historici zich alleen op het Noorden of het Zuiden.”

“Door te vergelijken kwam ik tot de conclusie dat de herinneringscultuur in het Noorden bijzonderder is dan eerder werd aangenomen. En dat er in het Zuiden niet simpelweg ‘vergeten’ werd, maar dat er ook vergelijkbare herinneringspraktijken waren.”