Borgia-paus was ook ‘wellness prelaat’
Een eigen badkamer bood pausen en prelaten de mogelijkheid om ongestoord aan hun gezondheid te werken. Wat de exacte betekenis van de badkamer voor de hoge geestelijken is geweest, hoe zij werden gebruikt en wat de effecten van het baden waren, heeft Loes Raimond-Waarts onderzocht voor haar promotie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zij concludeert dat het voor pausen en prelaten essentieel was om een bad te nemen om hun gezondheid op peil te houden. Het in afzondering werken aan de gezondheid in de badkamer bood niet alleen comfort, het droeg ook bij aan politieke stabiliteit.
Individueel maatwerk per badkamer
Afnemende krachten en kwalen als gevolg van een gevorderde leeftijd en de veeleisende functie maakten het voor pausen en prelaten noodzakelijk om hun gezondheid op peil te houden en gezonde leefregels na te volgen. Lijfartsen die persoonsgebonden adviezen verstrekten waakten over hun gezondheid. De introductie van een privébadkamer bood de mogelijkheid om ongestoord en ongezien aan hun gezondheid te werken. Op medisch advies konden zij badtherapie ondergaan ter bestrijding van een ziekte of chronische kwaal.
Mede om die reden werd er rond 1500 een aantal privébadkamers ingericht in het Vaticaanse apostolische paleis, de Engelenburcht en enkele paleizen in de stad Rome. Geen van het zevental privébadkamers dat is overgeleverd, is identiek aan elkaar wat betreft architectuur, technische voorzieningen en decoraties. Iedere badkamer was afgestemd op de conditie van de eigenaar, c.q. gebruiker, diens temperament, geestesgesteldheid en behoefte om te baden.
In het eerste deel van haar proefschrift besteedt Loes Raimond-Waarts aandacht aan het leven en welzijn aan het pauselijk hof en de toen gangbare theoretische medische wetenschap, waarvan de humorenleer een belangrijk onderdeel vormt. In het tweede deel staan het leven, karakter, de lichamelijke en mentale gesteldheid van de eigenaar, c.q. gebruiker ervan centraal en wordt achterhaald wat voor ieder de noodzaak of wens geweest moet zijn om badbehandelingen te ondergaan. Elke privébadkamer wordt beschreven en de functie en betekenis ervan toegelicht.
Toepassing van de leer van Hippocrates
Niet eerder is er door architectuur- en kunsthistorici vanuit de gezondheidsleer naar deze badkamers aan het pauselijk hof gekeken. Uit het onderzoek van Raimond-Waarts blijkt dat de Hippocratische leer in de renaissance van invloed was op de leefstijl van pausen en prelaten. Het was in het belang van pausen om er alles aan te doen om hun gezondheid te handhaven om zo goed mogelijk te functioneren.
Het baden was onderdeel van een gezondheidsregime en een belangrijk middel om de gezondheid op peil te houden of te brengen. Badtherapie was eveneens een remedie in geval van ziekte. Daarnaast concludeert Raimond-Waarts dat het tijdstip waarop de privébadkamer werd geïntroduceerd aan het pauselijk hof eerder viel dan voorheen werd aangenomen.
Een comfortabele leefomgeving, matige eet- en drinkgewoonten, gepaste vormen van lichaamsbeweging, voldoende nachtrust en gepaste vormen van amusement waren onderdeel van een gezondheidsregime, net als de algehele lichaamsreiniging door het nemen van een bad. Dit bracht verlichting van pijn, droeg bij aan ontspanning, versterkte de lichaamskrachten, verlichtte de geest en creëerde een gevoel van welzijn.
De introductie van een privébadkamer grenzend aan de slaapkamer bood pausen en prelaten de mogelijkheid om ongestoord en ongezien aan hun gezondheid te werken. Op medisch advies konden zij badtherapie ondergaan ter bestrijding van een ziekte of chronische kwaal. Het leven, karakter, de lichamelijke en mentale gesteldheid van de eigenaar, c.q. gebruiker ervan is dan ook van centrale betekenis en daarom wordt in het proefschrift achterhaald wat voor ieder van hen de noodzaak of wens geweest moet zijn om badbehandelingen te ondergaan.
Voorkom de syfilis, baad thuis
Elke privébadkamer wordt beschreven en de functie en betekenis ervan toegelicht. Er waren drie belangrijke aanleidingen voor de introductie van de privébadkamer voor het gebruik van pausen en prelaten aan het Vaticaanse hof. Daarbij speelt dat in 1494/95 een nieuwe besmettelijke ziekte uitbrak, de syfilis. Het was toen niet langer gewenst om gebruik te maken van openbare baden en hetzelfde badwater te gebruiken waarin patiënten hun medische behandelingen ondergingen. Artsen raadden aan om thuis te baden.
In de vijftiende eeuw ontwikkelden dokters manieren om thuis kunstmatige minerale en thermale badbehandelingen te ondergaan. Het voordeel was dat zij niet langer gebonden waren aan weersomstandigheden, maar het hele jaar door kunstmatige heilzame baden konden nemen. Het was bovendien minder kostbaar om het pauselijk hof op reis te sturen naar verre kuuroorden. Dat was ook minder tijdrovend en minder inspannend.
In de Renaissance werd bovendien de hofetiquette geperfectioneerd om het menselijk verkeer goed te laten verlopen. In een omgeving waar honderden mensen samen werkten en woonden, was het belangrijk om zich te onderscheiden. Dat deed men door er verzorgd en gezond uit te zien, goede omgangsmanieren te cultiveren en zich energiek van zijn taken te kwijten. Door zich af en toe terug te trekken en ongestoord aan de gezondheid te werken, hield men dat langer vol.
Niet Rafaël, maar Borgia
De introductie van de badkamer aan het pauselijk hof was derhalve – in de tijd gezien – niet pas te danken aan Rafaël en zijn medewerkers, hoewel zij de inrichting en decoratie van die intieme vertrekken naar een hoger peil brachten. Deze studie toont aan dat al eerder privébadkamers in het pauselijk paleis waren ingericht, ten eerste die voor paus Alexander VI, de kerkvorst die als de tv-ster Rodrigo Borgia befaamd is, vader van de geniale veldheer Cesare -het voorbeeld voor Macchiávelli’s ‘Il Principe- en van de operafiguur van Donizetti en intelligente ondernemer die later als heksachtige ‘gifmengster’ zwart gemaakt werd, zijn dochter Lucrezia. Na hem deed ook paus Julius II, de opdrachtgever van Michelangelo, hetzelfde.
Ook de locatie van deze badvertrekken binnen de paleizen en vertrekken van de pausen was nieuw ten opzichte van eerdere badkamers. Zij waren niet langer op de begane grond gelegen naast de keukens – waar het water werd verwarmd – maar op hogere verdiepingen grenzend aan de slaapkamer. De behoefte aan privacy is eveneens terug te vinden in de betrekkelijk kleine afmetingen van deze badvertrekken. Slechts de paus, geassisteerd door een persoonlijk bediende of een lijfarts had toegang tot de badruimte.
Hightech en kunst
De geavanceerde technieken van vloer- en wandverwarming, de waterleiding en de inventieve kleurrijke decoraties waren mogelijk dankzij gunstige omstandigheden aan het pauselijk hof waar de beste architecten en schilders de kans kregen om hun technieken te ontwikkelen en een omgeving te creëren die bijdroeg aan het welzijn van de gebruiker van de badkamer.
De gekozen onderwerpen voor de decoraties hadden een speciale persoonsgebonden betekenis. Terwijl het baden weldadig was voor het lichaam, stimuleerden de in beeld gebrachte voorstellingen de geest, zij boden een aangename afleiding en riepen een gevoel van ontspanning op. De decoraties hadden dus niet alleen een esthetische waarde zoals voorheen werd gedacht, maar waren instrumenteel in het handhaven en herstellen van de gezondheid.
Uit het onderzoek blijkt dat het voor pausen en prelaten essentieel was om een bad te nemen om hun gezondheid op peil te houden. Het moet een verademing zijn geweest om zich even terug te trekken in een rustige, harmonieus gedecoreerde omgeving en niet voortdurend geobserveerd te worden door nieuwsgierige hovelingen, gezanten en ambtenaren die berichten naar alle delen van Europa stuurden als de gezondheid van de paus in het geding was.
Het in afzondering werken aan de gezondheid in de badkamer, bood niet alleen comfort, het droeg bij aan politieke stabiliteit. De lichaamsreiniging kan zelfs hebben bijgedragen aan het verlengen van hun leven. Bernard Wientjes, de ondernemer die rijk werd met de productie van gekleurd sanitair en daar kleurrijk over kan vertellen, zou zich in dit Vaticaan van de Renaissance zeker thuis gevoeld hebben!
