1815 blijft ons bepalen

Nieuws | de redactie
18 december 2014 | 200 jaar geleden is het, maar alles wat wij ondergaan en wat wij zijn in Europa is in dat jaar 1815 geboren. Een nationale staat Nederland. Otto von Bismarck, die Duitsland maakte. De compromisvrede als ideaal van stabiliteit en een soort Europese Raad van regeringsleiders.

Napoleon was verslagen, eindelijk dan toch. De ‘Volkerenslag’ bij Leipzig in 1813 had zijn militair genie dan toch verzwolgen. Richard Wagner beweerde niet voor niets graag, dat hij op die dag geboren was in die stad. Mythomanen voelen zoiets immers aan.

Nu in januari 1815 zat de Empereur te nietsen op Elba, althans dat dacht men. Maar zo’n hongerige podiumartiest pur sang, een Tina Turner of Heintje Davids van de macht, die kun je niet van comebacks afhouden. Op 1 maart 1815 ontsnapte Napoleon met een bende gezworenen van zijn chique, zonnige asieleiland en landde aan de Cote d’Azur als de verlosser en wreker.

Oranje schrikt zich wezenloos

Het werd een nostalgische triomftocht door een jubelend Frankrijk vol wenende veteranen van hun glorieuze campagnes naar Austerlitz, Moskou, de Pyramiden en Marengo. De lokale elites keerden hun Bourbon-trouwe jasjes schielijk om en onthaalden Napoleon als de lang verbeide heerser en redder van La Grande Nation en van zijn eigen Grande Armée.

In Den Haag schrok Willem Frederik, erfprins van Oranje en ‘soeverein vorst’ zich wezenloos. Zouden de Belgen zich nu niet massaal bij de bewonderde, liberale Franse keizer aansluiten om van het saaie, zuinige, calvinistische, Ollandse bewind in oprichting toch nog verlost te worden? Zou zijn ‘voorlopig bewind’ hem ontglippen door de Corsicaanse geweldenaar?

Willem aarzelde, als zo vaak. Zijn politiek sluwere adviseurs als Van Hoogendorp en Falck – en zijn kroonprins Willem die in Brussel woonde – zetten hem onder druk. Hij moest zich “zonder tijd te verliezen tot koning uitroepen. Het zal de natie hier aansporen en een impuls geven. Men zal een Leider in u zien, en het gouvernement zal door de crisis meer vorm krijgen,” schreef de jonge prins zijn vader. Napoleon was al bij Lyon en duizenden soldaten voegden zich juichend achter zijn vaandels! Niet dralen, niet bang afwachten, kortom. Nu toeslaan of alles verliezen!

Victoire!

Het duurde een week voordat Willem zich liet ompraten tot daadkracht. Zij zus Louise schreef hij: “Men moet zijn voordeel uit het verraad van Frankrijk slaan, al is het onmogelijk om de gevolgen te calculeren. We moeten ons schrap zetten tegen het gevaar.” Op 16 maart riep hij zich in de Trêveszaal aan het Binnenhof uit tot Koning der Nederlanden. Amsterdam huldigde hem als Koning Willem I tijdens een rijtoer door de stad op 17 maart.

De Slag bij Waterloo leek psychologisch en geografisch perfect gekozen door Napoleon, even ten zuiden van Brussel, maar werd het einde voor de keizer. En het werd het begin van het heldenepos van kroonprins Willem, gewond geraakt bij een uiterst koene, volstrekt onverantwoorde aanval op de Franse linies.

“Victoire! Victoire! Mijn allerliefste ouders.. Ik ben gewond geraakt door een kogel die mijn linkerschouder heeft doorboord, maar veel stelt het niet voor,” pende hij in een ijlbriefje naar Den Haag. Vanaf dat moment in 1815 tot in het jaar 1940 was 18 juni, Waterloo-dag, de Nationale Feestdag, iets dat door velen inmiddels vergeten zal zijn. Nimmer zou de koninklijke vader zijn zoon diens populariteit als dappere soldaat bij de Belgen en het volk in het noorden van het nieuwe koninkrijk vergeven…. De opera over Willem I en Willem II moet nog geschreven worden, zoveel is duidelijk.

Een zijden sok

Nederland werd een koninkrijk en een nationale staat dankzij Napoleons laatste avontuur. Dat werd formeel beslecht in Wenen, waar de briljantste staatslieden de kaart en de evenwichten van Europa nieuw tekenden: Metternich, Von Humboldt, Castlereagh en de koning van hen allemaal, de oud-kardinaal en Napoleons voormalige topdiplomaat Charles-Maurice de Talleyrand, prins van Périgord, nu onderhandelaar voor de Bourbonmonarchie. De Empereur had hem ooit ‘een zijden sok gevuld met mest’ genoemd. Gelet op zijn vele intriges voor, namens, tegen en achter Napoleon om niet helemaal zonder grond.

Metternich en Castlereagh wensten met Talleyrand in het Weens Congres te verhinderen, dat Europa ooit weer door één macht zou worden gedomineerd. Zij wilden een ‘pentarchie’, een Europees compromis van de vijf grote staten die alleen samen vrede en stabiliteit konden borgen: Engeland, Oostenrijk, Rusland, Frankrijk en juniorpartner Pruisen.

Onderwijshervormer verliest

Onderwijshervormer Wilhelm von Humboldt poogde nog een soort Duits-nationale Bund te fabriceren waarin zijn Pruisen kon domineren – en probeerde zelfs nog Elzas-Lotharingen van het verslagen Frankrijk los te rukken – maar hij verloor dit machtsspel. Zijn koning Friedrich Wilhelm was namelijk te bang voor tsaar Alexander enerzijds en het liberale nationalisme anderzijds.

Het progressieve gedicht ‘Deutschland, Deutschland! Über Alles in der Welt!’ werd niet voor niets in Pruisen verboden en de dichtende professor ervan opgesloten op het eenzame eilandje Helgoland. Eén Duitsland was in die tijd een taboe en een linkse ketterij.

Een have kalkoen

De man die deze proto-EU-visie, dit ‘pentarchisch compromis’ zou opblazen, werd ook in 1815 geboren. Na het grote Frederik de Grote jaar, Richard Wagner jaar, Mauerfall jaar is 2015 een dubbel jaar: 200 jaar Bismarck en 25 jaar hereniging van Duitsland.

Otto Eduard Leopold von Bismarck werd geboren op 1 april, twee weken na de koninklijke rijtoer van Willem I door Amsterdam. De edelman uit de mark Brandenburg zou het lot van Europa in de 19e en 20e eeuw als niemand anders bepalen. Hij brak de stabiele orde van het Congres van Wenen open en na twee wereldoorlogen rond Bismarcks Reich heeft het pogen om dat evenwicht te herstellen ons de Europese Unie geschonken, die nu opnieuw moet beschouwen of haar stabiele orde kan overleven.

Bismarck was een politiek genie, een groot schrijver ook en een gourmand van allure. Hij kende als ‘innemer’ wellicht alleen een rivaal in Winston Churchill. “Hij at – zijn mes sneed zelf de plakken – een halve kalkoen op die hij wegspoelde met een kwart of een halve fles cognac, vermengd met twee of drie flessen Apollinaris.”

Het was “een genoeglijke avond”, die 22e februari 1875, schreef minister Robert Lucius von Ballhausen. Was er een staatsbanket bij de keizer dan legde Bismarck graag een bodempje met een flinke Elzasser Sauerkraut met Eisbein en worst. De liflafjes aan het hof werden hem in een te lange, trage reeks gangen geserveerd.

Hervormen tegen het parlement

De Brandenburgse landjonker had al jong carrière gemaakt als provocatief anti-liberaal en als diplomaat, die het nationaal gevoel van de Duitse progressieven vilein wist te bespotten en frustreren. Zijn kans kwam in 1862 toen koning Wilhelm van Pruisen een legerhervorming wilde doorzetten tegen het ‘linkse parlement’ in. Als nieuwe kanselier drukte Bismarck deze door, dekte de niet goedgekeurde begroting en de oorlogen met die nieuwe troepen uit spoorwegaandelen – hij leek wel een Nederlandse provinciebestuurder avant la lettre! – en overrompelde zijn opponenten door compromisloze radicaliteit en creativiteit.

Het hervormde Pruisische leger met zijn spoorweg-mobliteit versloeg tussen 1864 en 1870 de krijgsmachten van Denemarken, Oostenrijk-Hongarije en Frankrijk. Bismarck drukte toen de Duitse eenheid in een nieuw keizerrijk door zonder de Oostenrijkers, zodat Pruisen tweederde van het land en de bevolking kan uitmaken.

In nog geen tien jaar had de IJzeren Kanselier zijn liberale tegenstanders alles waar zij van droomden gegeven, maar strikt op zijn eigen voorwaarden: één Duitse natie, triomferend over erfvijanden Habsburg en Parijs. Kers op de taart was dat Bismarck links aftroefde met de introductie van algemeen kiesrecht voor de Reichstag, sociale wetgeving voor arbeiders en boeren als ziekenfondsen, ouderdomspensioen en een WAO. Zijn bijnaam ‘de witte revolutionair’ was niet onverdiend. Hij had de linkse ketterij verslagen door haar droom van één Duitsland en een sociaal keizerrijk waar te maken.

Niet simpel keizer te zijn

Heel zijn beleid en aanpak getuigden van een Machiavellistisch vernuft dat veel van zijn tijdgenoten nauwelijks konden bijbenen. Zijn genie en complexe, explosieve karakter deed de hoogbejaarde, eenvoudige officiersgeest uit de 18e eeuw, keizer Wilhelm I, verzuchten: “Het is lang niet simpel keizer te zijn onder Fürst von Bismarck.”

Eigenlijk was er slechts één politicus van zijn tijd die hij als zijn gelijke erkende in vernuft, eloquentie en successen: ‘der alte Jud’ Benjamin Disraeli, de romancier en Tory-politicus die van zijn bezoeken bij Bismarck in Berlijn fascinerende beschrijvingen gaf aan zijn vorstin, Queen Victoria. Deze had een ware horreur van de kanselier, die haar lievelingsdochter Victoria als echtgenote van kroonprins Friedrich het leven op vaak onbeschofte wijze zuur maakte.

De wreedheid van Bismarck, een enorme hypochonder, was legendarisch, maar ook zijn charme en soms grote trouw aan sommige mensen. Zo heeft hij uit geheime fondsen de fabuleuze bouwprojecten en excentrieke kunstplannen van de jonge Beierse koning Ludwig II en zijn idool Richard Wagner helpen financieren.

Die miljoenen schoof hij hem toe via zijn joodse vriend, de bankier Gershon von Bleichröder. Deze verhief hij ook nog in de adelstand en bezocht de ontvangsten bij hem thuis. Antisemitische kringen in Berlijn vonden dit een schandaal, Bismarck zelf vond zulke opvattingen kleinburgerlijke lachertjes.

De botten van één grenadier

Vaak vergeten is dat de nieuwe kanselier van het keizerrijk na 1871 een soort heruitgave van het beleid van Metternich en Talleyrand voerde. Het was een verfijnd gebalanceerde vredespolitiek die de grote staten en vorsten op hun tronen hield, de bloei en stabiliteit van de burgerij de ruimte gaf en de rebelse katholieken en socialisten eronder hield door repressie vermengd met sociale gunsten en het begin van massawelvaart en democratie. Bismarck hield niet van wilde avonturen die hij niet zelf was begonnen en waar hij niet zelf achter de knoppen zat.

Al die accessoires van 19e eeuwse imperia of faux-wereldrijken vond hij belachelijk. Grote vloten, koloniën, oorlogen in Afrika en Azië, hij stak er de draak mee. Ze kostten alleen maar geld en levens van soldaten, die hij liever klaar hield om opstandige Polen of socialisten kopjes kleiner te maken. De Kongo of Marokko beheersen, dat was toch echt “niet een van de botten van één Pommerse grenadier waard.”

Dankzij Bismarcks bewind ‘boomde’ de Duitse economie door de schaalvergroting in één ‘interne markt’ van het nieuwe keizerrijk. Industrie, technologie, wetenschap, massificatie, elektrificatie, media en globalisering kregen grote impulsen. Alleen de landbouwsector van zijn Junker-standgenoten raakt in depressie door de expansie van de USA als exportgigant na de Civil War van 1861-1865. Duitsland werd zo te groot, te expansief, te welvarend en ook ongedurig. Bismarcks wijs beleid werd de ondergang van zijn bouwwerk.

A new world

Een nieuwe generatie wilde expansie, ‘ein Platz unter der Sonne’, een ’Weltflotte’. De hystericus Wilhelm II, kleinzoon van Wilhelm I, volgde zijn grootvader in 1888 op. Negentig dagen nadat deze stierf en na de onmiddellijke dood daarna van de nieuwe keizer Friedrich aan keelkanker stond de volstrekt niet geprepareerde parvenu-kroonprins aan het hoofd van het keizerrijk. Binnen twee jaar werkte zijn ambitieuze omgeving de oude kanselier weg. Diens omzichtige diplomatie en oorlogsvermijding van na 1871 werden op de schroothoop gegooid.

Bismarck wraak op de nieuwe keizer was onstuitbaar. Onder het mom van pensioen en sereniteit werd hij een één-mans-oppositiepartij en liet zich op rondreizen per trein door heel Duitsland als levende legende bejubelen. Zijn memoires ‘Gedanken und Erinnerungen’ schreef hij in drie delen die ook vandaag de dag nog meeslepende lectuur zijn. Het derde deel verbood de censuur vanwege het boosaardige portret van keizer Wilhelm II, dat Bismarck daarin schetste. Schrijven kon hij als weinig anderen, net als zijn collega Disraeli en ook enkele latere staatslieden als Churchill en De Gaulle.

2015 vieren we de vreedzame hereniging van Duitsland in 1990 en de renaissance van Berlijn als hoofdstad van een cultureel vernieuwend, innovatief en op Europees evenwicht gericht machtscentrum. Dat is ook een erfenis van Otto von Bismarck.

‘Der alte Jud’ Disraeli roemde in 1871 Bismarcks prestatie bij de eenwording van Duitsland als keizerrijk in het House of Commons met de volgende woorden: “A greater political event than the French Revolution. Not a single principle in our foreign affairs up to six months ago any longer exists. There is not a diplomatic tradition that has not been swept away. You have a new world, new influences at work. The balance of power has been utterly destroyed.”


«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK