Blijft NWO kanteling proefballon?
Dijkgraaf trad in het radioprogramma de ‘Kennis van nu’ op met de onlangs vetrokken NWO-bestuurder, Spinozawinnaar Bert Meijer. Deze kon zich niet meer vereenzelven met het standpunt dat NWO-organisatie gekanteld moet worden, zoals staat beschreven in de Wetenschapsvisie van het kabinet.
Een precaire situatie
Meijer geeft aan dat NWO nu in een precaire situatie zit en dat hij daarom afzag van commentaar bij zijn vertrek in december. “Het was een hele lastige beslissing om het te doen en je kunt heel snel dan de verkeerde dingen zeggen, zeker als het een beetje emotioneel is. En het is een hele precaire situatie waar NWO in zit ten opzichte van de wetenschapsvisie. Daarom voelde ik me niet geroepen om op dat moment iets te zeggen, anders dan dat ik zou terugtreden.”
Meijer geeft aan dat hij eigenlijk best tevreden is met de Wetenschapsvisie. “Ik vind de wetenschapsvisie echt een heel mooi document. Het beschrijft op een prachtige manier waar het naartoe moet en wat de problemen van vandaag de dag zijn. Ik vind het nog steeds fantastisch dat de overheid uitspreekt van ‘we vinden het heel belangrijk en deze dingen zouden we graag zien.’”
“Ik moet ook eerlijk zeggen dat ik er erg naar uitzag om met die Wetenschapsvisie aan de slag te gaan. Ik had zelfs de hoop dat ze mij misschien zouden vragen om die wetenschapsagenda invulling te geven, omdat ik daar echt in geloof. Maar er stond dan ook een klein stukje bij over wat dan de gevolgen zouden zijn voor NWO-organisatie. Dat waren twee pagina’s van de honderd.”
Wetenschapper niet meer beslissend
De angst voor Meijer zit hem hier in dat in de nieuwe plannen de wetenschappers niet meer de beslissende rol spelen bij het verdelen van onderzoeksgelden. “De interpretatie voor kantelen voor mij is dat waar nu de wetenschappers in de lead zijn om te beslissen ‘van dit zijn de goede voorstellen en die niet.’ Dat dit wordt ‘gekanteld’, waarbij niet meer de disciplines de bepalende rol spelen. Maar dat het geld verdeeld wordt door onderdelen: als wetenschap voor de wetenschap, wetenschap voor de maatschappij en wetenschap voor de industrie. Dat doet mij gewoon pijn, want dat hoort niet zo.”
Meijer geeft aan dat hij zich ook in het NWO-bestuur kritiek heeft geuit. “Het zal niet verbazen dat ik me sterk heb verzet tegen die kanteling, ook in het bestuur maar ook elders in het land. Ik heb altijd gezegd: ik ben heel erg voor multidisciplinaire onderzoekslijnen, maar altijd gebaseerd op hele sterke monodisciplines. Als je geen sterke monodisciplines hebt, dan kun je niet multi- en interdisciplinair werken.”
De Spinozapremie winnaar laat vervolgens weten dat hij binnen NWO niet alleen stond met zijn kritiek. “NWO zijn drie letters en een gebouw en een bestuur, maar er zijn natuurlijk veel meer mensen NWO-actief. En die hebben eigenlijk allemaal gezegd: ‘dit is niet de manier om het te doen.’ Ook de universiteiten hebben gezamenlijk aan het ministerie gevraagd ‘doe dit nu niet, want wij vinden dat heel onverstandig dat je dit doet.’”
Pas over tien jaar effect zichtbaar
Meijer denkt ook niet dat het de eerste jaren verkeerd zal gaan, hij voorspelt dat het pas over tien jaar zichtbaar zal zijn. “Het gaat ook de eerste jaren niet verkeerd, als je het invoert dan zal iedereen staan te juichen en zeggen ‘zie je wel die Meijer die heeft geen gelijk gekregen, kijk eens hoe goed het gaat.’ Bij wetenschap is het niet zo dat over drie jaar te zien is of het goed of niet of goed is, maar dat merk je pas over tien jaar.”
Ook Robbert Dijkgraaf reageerde vanuit Princeton en bouwde voort op zijn eerdere reactie. “Nou het gaat mij echt aan het hart. Het punt wat ik eerlijk gezegd maakte in die column wat dat als je kijkt naar Nederland als wetenschapsland dan zijn we eigenlijk altijd verbaasd hoe goed we het doen. Tegelijkertijd klagen we dat we weinig geld hebben, in landen om ons heen zijn de omstandigheden soms beter. Het Nederlandse ‘team’ zogezegd doet het erg goed. En ik heb altijd gevoeld en is ook mijn eigen ervaring dat het geheim van de kracht van Nederland is dat we binnen de disciplines enorm sterk verbonden zijn.”
“We hebben echt een groot goed met NWO, wat voor mij gevoel altijd een tegenwicht is geweest, voor wat er ook over ons heen kwam vanuit Den Haag, vanuit bezuinigingen door tientallen jaren heen. Ik denk dat daarom nu ook vanuit de wetenschap zelf en zeker ook vanuit mensen zoals Spinoza-winnaars die als geen ander hebben geprofiteerd van dat systeem en van nabij hebben gezien hoe goed het werkt. En dat wij allen voelen dit is een kostbaar goed, wat we echt moeten behouden.”
Een driedimensionale ruimte
Volgens Dijkgraaf speelt wetenschap zich altijd af in een driedimensionale ruimte tussen wetenschap, maatschappij en industrie die kun je niet loskoppelen. “Er wordt belangrijk onderzoek gedaan naar energietoepassingen, één van onze maatschappelijke problemen. Er is een hele natuurlijk bijna organische band met de hightech industrie, vroeger met Philips en nu met ASML en andere partijen. Dus daar ben ik niet bang voor. En de natuurkunde tak binnen NWO-FOM die heeft dat altijd op een uitstekende manier gedaan.”
“Dus eerlijk gezegd wil ik waken om van NWO een beeld te schetsen dat alleen maar zuiver wetenschappelijk onderzoek doet. NWO bedient al die factoren. Alleen wat we allemaal weten is dat we die drie componenten heel moeilijk uit elkaar kunnen halen. Soms kan het ook in de tijd veranderen wat nu zuiver is, is tien jaar later belangrijk industriële toepassing en twintig jaar later gaat het onze maatschappij veranderen.”
Dijkgraaf beklaagt de voor hem “geheimzinnige manier” hoe kantelen NWO in de Wetenschapsvisie via een achterdeur naar binnen is gekomen. “De kop van mijn provocerende column was sluipmoord. Ik moet zeggen dat is waar ik me zorgen over maak. Deze plannen om NWO te reorganiseren vind ik erg drastisch en deze zouden de structuur uit ons wetenschapssysteem kunnen halen. Dit lijkt allemaal op een geheimzinnige manier, via een bijlage zeg maar via de achterdeur naar binnen gekomen.”
“Er zijn veel mensen denk ik vooraf geconsulteerd over de Wetenschapsvisie, mensen hebben documenten gezien gekregen, hebben er op mogen reageren. Kortom, er is wel een beetje een soort van oploop geweest naar deze wetenschapsvisie, maar die NWO-plannen zijn altijd keurig netjes buiten beeld gebleven.”
Een wezenlijk signaal
Dijkgraaf vermoedt dat hier opzet in het spel is “Ik denk eerlijk gezegd ook dat de opstellers wel door hebben gehad dat het een controversiële operatie is. En ik vind juist als je zoiets fundamenteels doet, namelijk aan de motor van de Nederlandse wetenschap sleutelen. Een motor die moet blijven draaien, omdat iedereen er van afhankelijk is. Dat je het dan juist in alle openheid moet doen. Doe het dan in het volle daglicht, maar niet wat op een wat achterbakse manier zoals ik dat nu zelf zo heb ervaren.”
De oud KNAW-President hoopt dat het kwaad nog kan worden voorkomen. “Ik hoop dan van harte dat het misschien eerder een proefballon is, of we er op een of andere manier dit kunnen tegenhouden. Ik moet wel zeggen dat ik bang ben voor een lelijk compromis. Kijk ik heb het beeld gebruikt van de omgevallen boekenkast, maar een hellende boekenkast is ook niet erg praktisch.”
Dijkgraaf vindt het vertrek van Meijer uit het NWO-bestuur een wezenlijk signaal. “Ik vind het een hele duidelijk daad. Ik waardeer Bert enorm. Ik vind het geweldig dat toponderzoekers als Bert bereid zijn om heel veel tijd en energie in een organisatie als NWO te steken. Het feit dat hij dit gebaar heeft gemaakt is voor mij heel belangrijk. Het komt ook niet zo vaak voor, het geeft ook aan hoe hoog het water ook bij hem en binnen de Nederlandse wetenschap gestegen is om toch zo’n symbolische daad te verrichten. En eerlijk gezegd het is een daad die eerder de liefde en de aandacht voor de wetenschap uitdrukt dan wat dan ook.”
Op de vraag wat Dijkgraaf zelf had gedaan als hij in het NWO-bestuur had gezeten zegt hij. “Nee ik kan me eigenlijk niet voorstellen dat iemand die zelf zo van de wetenschap genoten heeft en zo door NWO gesteund is in zijn eigen discipline zoals ik, dat zo iemand dan met zulk soort plannen akkoord gaat.”
Wat betreft het NWO-bestuur zelf: “Nu moet ik een beetje oppassen, ik zit hier natuurlijk wel op een hele veilige afstand in Princeton en om dan maar iedereen te gaan bekritiseren dat moet mijn rol niet zijn. Ik ben gewoon nu wat Nederland betreft een ambteloos burger, maar wel betrokken. Ik hoop van harte dat de NWO uiteindelijk hier alleen maar sterker uitkomt.”
