Geen wetenschap zonder onderwijs
U leest hieronder een ingekorte versie van de Diesrede van UvA-rector Dymph van den Boom
“Tijdens het hooglerarendiner na afloop van de dies natalis is er een uitgekiende tafelschikking. Ik mocht aanschuiven bij niemand minder dan John Henry Newman en Wilhelm von Humboldt. Dat verbaasde mij enigszins, gegeven het feit dat beide wetenschappers reeds zo’n twee eeuwen geleden gestorven zijn. Maar ik kon mij waarlijk geen betere disgenoten voorstellen om het te hebben over de lang verwachte wetenschapsvisie, de blauwdruk van het kabinet voor de toekomst van de wetenschap in Nederland.
Het schijnt goed te gaan
We schoven aan tafel aan. Newman en Von Humboldt keken rond in het Muziekgebouw aan ‘t IJ en straalden. “Wat een geweldige opkomst, John. Wat een uitzonderlijke bijeenkomst van vrije geesten!” “Ja,” antwoordde Newman, “het schijnt goed te gaan met de wetenschap in Nederland. In de wetenschapsvisie staat dat het Nederlandse wetenschapsstelsel zeer goed presteert in termen van kwaliteit en productiviteit, en topprestaties bereikt, zelfs met een gemiddeld niveau van publieke middelen.”
“Maar wat een verschil met onze tijd!” reageerde Von Humboldt. “Meer nog dan onderzoek was onderwijs de raison d’être van de universiteit. Het aankweken van een kritische en maatschappijbewuste houding, daar gaat het om. Opmerkelijk eigenlijk dat onderwijs geen onderdeel is van de wetenschapsvisie – ik vind dat die nauw samenhangen.”
Pedagogische doordenking
Maar goed, het schijnt dat er nog een soort hogeronderwijs-tour komt. “Is dat werkelijk waar?” vroeg Newman onbegrijpend. “Welzeker. En begrijp jij het rijtje thema’s van die tour trouwens? Online afstandsonderwijs, blended learning, employability. Hoe zit het met de vorming van de jeugd van tegenwoordig? In onze tijd waren dat zo’n 3 tot 5% jongelieden. Tegenwoordig schijnt men Bildung door wetenschap te willen realiseren voor 50% van een jaargang. Is dát niet het probleem dat in die tour bediscussieerd zou moeten worden? Een pedagogische doordenking van het hoger onderwijs lijkt dan toch meer op zijn plaats.”
“Welzeker. En begrijp jij het rijtje thema’s van die tour trouwens? Online afstandsonderwijs, blended learning, employability. Hoe zit het met de vorming van de jeugd van tegenwoordig? In onze tijd waren dat zo’n 3 tot 5% jongelieden. Tegenwoordig schijnt men Bildung door wetenschap te willen realiseren voor 50% van een jaargang. Is dát niet het probleem dat in die tour bediscussieerd zou moeten worden? Een pedagogische doordenking van het hoger onderwijs lijkt dan toch meer op zijn plaats.”
Gevrijwaard van de grillen van de politiek
“Ik ben een enorme fan van uw publicatie,” zei ik, terwijl ik mij tot Von Humboldt wendde. “U pleit voor eenheid van onderwijs en onderzoek. U vindt ook dat een student geen consument moet zijn van het leerproces, maar iemand die zelf onderzoek doet onder begeleiding van een wetenschapper. Academische vrijheid en autonomie van docenten zijn de premissen waarop uw visie van de universiteit is gestoeld, gevrijwaard van de grillen van de politiek.
Vermeende problemen
Toch kan uw idee om de universiteit een zekere mate van ‘eenzaamheid’ te gunnen niet geïnterpreteerd worden als een poging de wetenschap op te bergen in een ivoren toren. U als geen ander benadrukte dat het individu verplicht is een rol te vervullen in de maatschappij.
Juist personen die vrij van externe omstandigheden gevormd zijn, hebben de moed en de kracht de maatschappij te helpen omvormen. Voor die onafhankelijkheid is publieke financiering noodzakelijk. Nu ik er zo over nadenk zijn uw ideeën eigenlijk een uitstekend uitgangspunt voor een analyse van de vermeende problemen met de universiteit zoals die in de wetenschapsvisie gepercipieerd worden.”
Lezen over Newman en Von Humboldt, dames en heren is lezen over een ander tijdperk:
- een tijdperk, zo’n twee eeuwen geleden, dat toch herkenbaar en comfortabel aanvoelt;
- een tijdperk waarin academische vorming centraal stond voor het individu, maar ook voor de maatschappij;
- een tijdperk waarin onderwijs en onderzoek onlosmakelijk met elkaar verbonden waren;
- een tijdperk waarin alle disciplines van belang geacht werden voor de vorming van jonge mensen. Niet om die allemaal zelf te bestuderen, maar om in een omgeving te verkeren met andersdenkenden die je uitdagen;
- een tijdperk waarin vrije geesten en dwarse denkers de ruimte kregen;
- een tijdperk waarin kennis niet alleen maar direct economisch nuttig hoefde te zijn of direct inzetbaar in topsectoren.
Dat mythische tijdperk dat ik nu zo schetsmatig oproep, had één groot nadeel. Niet iedere bestuurder was een visionair als Newman of een Von Humboldt. En ook toen er waren uitwassen, beslist.
Stormen op de Olympus
Maar kan het zijn dat men nu wil doorschieten naar een stelsel dat zelfs nieuwe uitwassen genereert? Men doet alsof de essentie van de universiteit opnieuw gedefinieerd moet worden. Wat wordt er onderzocht? Wie wordt er opgeleid? Gaat de lokale jeugd voor of het internationaal toptalent? Met welk doel? Wat betekent het voor de neutraliteit en objectiviteit van het onderzoek wanneer externe geldstromen de universiteit laten draaien?
Met grote vragen op haar bord over klimaatverandering, over de weg uit de economische crisis, over mondialisering en de biotechnologische revolutie staat neutraliteit en autoriteit van de universiteit hoe dan ook onder druk. Als ze dan naast Athene, de godin van de wijsheid, ook nog Hermes, de god van de handel, gaat dienen, kan het stormen op de Olympus.
Buitengewoon succesvolle institutie
De komende tijd wordt op basis van de visie een nationale wetenschapsagenda opgesteld. Ik hoop dat men zich daarbij realiseert dat de ‘Westerse’ universiteit gebaseerd op de principes van Newman en Von Humboldt een buitengewoon succesvolle institutie is. De interactieve setting en operationele vrijheid heeft een vorm van creativiteit gestimuleerd die universiteiten tot één van de belangrijke ondernemende centra van de moderne tijd heeft gemaakt.
Ze behoren tot de fundamentele instrumenten die die moderne wereld mogelijk gemaakt hebben. In de afgelopen 40 jaar hebben zij een massale toename in studentenaantallen geabsorbeerd. In veel landen zijn zij ook de primaire locatie voor de nationale research-basis. Ze zijn voorgegaan in het ontwikkelen van interdisciplinaire concepten die van vitaal belang zijn om de vele complexe uitdagingen te adresseren waar de wereld mee geconfronteerd wordt.
Universiteiten creëren ‘bruikbare kennis.’ Onvermijdelijk is de definitie van bruikbare kennis relatief. Het is deels wat praktisch bruikbaar is; het dient deels een breed doel om de menselijke omstandigheden en de wereld waarin we leven coherentie te geven; en het is deels ook voorbereiding op wat we nu nog niet als bruikbare kennis beschouwen.
Het leidt geen twijfel dat universiteiten hierin opmerkelijk succesvol zijn. Dat blijkt ook uit het feit dat de regering en de er in principe één waar ontdekkingen niet van tevoren bepaald kunnen worden en waar de gevolgen van de ontmoeting tussen dwarse geesten uit opeenvolgende generaties onvoorspelbaar zijn. En dat zijn nu precies de condities voor creativiteit.
Dynamiek veel te groot
Laten dergelijke geesten zich leiden door een alles overkoepelende agenda? Ik denk het niet. En zelfs al zouden zij dat doen, kan een dergelijke agenda überhaupt wórden opgesteld? Niemand kan het complete programma vaststellen van wat een samenleving op een bepaald moment nodig heeft. Daarvoor is de dynamiek veel te groot. Veel van wat men bij afstuderen weet, is een aantal jaren later achterhaald of van nieuwe informatie voorzien. Bovendien zijn velen enige tijd na afstuderen werkzaam in een ander domein dan waarin men opgeleid is. Daarom is Bildung zo belangrijk.
Een overkoepelende agenda draagt waarschijnlijk ook niet bij aan het succes van de universiteit. Wetenschap is nu precies zo’n onderwerp dat verstandig is om uit te besteden aan dwarse denkers, specialisten die onder eigen regie vroeg of laat met creatieve oplossingen komen voor de complexe problemen van morgen.”
