Zoek het hart op
Bij de afsluiting van de HO-tour gaf HAN-voorzitter Kees Boele een inleiding bij de werkgroep over ‘Onderwijskwaliteit’. Het was niet de eerst keer dat Boele tijdens deze HO-tour zijn filosofie over goed onderwijs op tafel legde. Bij de bijeenkomst die werd gehouden op zijn eigen HAN zette hij zijn gedachten over 21st century skills al eens uiteen. Nu werkte hij deze uit met een kritische reflectie op de vertaling hiervan in beleidsinstrumenten als prestatieafspraken.
Boele’s betoog bij de afronding van de HO-tour in Defabrique in Maarssen klonk als volgt:
“Ik begin mijn verhaal bij mijn dochter die speelt piano even als ik. Als vader merkte ik dat zij een behoorlijk muzikaal talent had. Ik had het gevoel toen ik haar hoorde spelen het kabbelt er zit geen schwung in. Toen hoorde ik dat er een talentenklasje was, toen heb ik haar samen met mijn vrouw laten testen en is ze doorgestuurd naar een pianolerares. Die heeft haar verder geholpen. En toen ben ik getuige geweest van het allermooiste wat onderwijs kan doen. In een paar maanden tijd ging ze hard vooruit.
Nog kippenvel van
Dat zat hem vooral – en ik krijg er nog kippenvel van – in de muzikaliteit die zij in haar pianospel bracht en de vreugde die mijn dochter er van kreeg. Dat is geweldig om mee te maken. Later vroeg ik aan die lerares hoe is dat gebeurd, hoe heb je dat gedaan? Toen gaf ze een schitterend antwoord wat elke docent zou moeten geven. ‘Ik heb eerst haar hart opgezocht en toen ik dat kon en zij het openden, toen zijn we gaan spelen en zijn we verder aan de techniek gaan werken.’ En dat heeft een enorm effect gehad, mijn dochter ging ook anders in het leven staan.
Waarom vertel ik dit? Dit is een voorbeeld van dichtbij dat de schoonheid van het onderwijs duidelijk maakt. Ik denk dat mijn dochter wijzer geworden is, ze heeft niet meer kennis gekregen van muziek, maar ze is wijzer geworden. Ze weet nu wat goed spelen is, je proeft of iets kwalitatiefs is. Plato zei niet voor niets dat muziek de beste toegang is tot wijsheid en kennis.
Het hart van onderwijs
En eeuwenlang is dit het hart van onderwijs geweest. Daarom was ik zo blij dat ik in de notitie van OCW kon lezen dat er aandacht is voor de bildungkant van onderwijs. Stel je voor dat de Review Commissie met prestatieafspraken die lerares van mijn dochter had bejegend. Dan zou ze prestatieafspraken moeten maken over overhead bij haar thuis, over de contacturen met mijn dochter en nog meer van die zaken.
Ik zal het maar even boud zeggen: de prestatieafspraken hebben eigenlijk niets te maken met de kwaliteit van onderwijs, het zijn slechts middelen die ingezet worden. Het zijn ook niet eens resultaten, zoals bijvoorbeeld NVAO-accreditaties, laat staan dat deze afspraken het doel van het onderwijs raken. Het doel van onderwijs is dat je wijzer wordt.
Daar ga je niet beter van spelen
Als je op middelen gaat sturen zoals contacttijd, rendement en percentages masters dan raak je de kern van het onderwijs niet. Daar ga je niet beter van ‘spelen’ in het geval van mijn dochter. Sterker nog het gevaar is dat het je ervan afleidt. Dat je zo gaat sturen op middelen dat je eigenlijk vergeet waarom je pianoles geeft. De kwaliteit van onderwijs dat kun je niet tellen, daar kun je alleen maar over vertellen. Als wij sturen op overhead en dat zeg ik ook tegen mezelf als bestuurder, dan zijn we eigenlijk heel weinig bezig met het doel van onderwijs en vervreemd je van je studenten en van je medewerkers.
Een andere categorie waar geen enkele accountant wat mee kan is sfeer. Dat is heel iets anders dan een risicomanagement systeem. Als je een hele goede sfeer hebt op een school en de managers en bestuurders die vertrouwen elkaar en hebben allemaal dezelfde ambities voor de kwaliteit van onderwijs. Dat is het mooiste risicomanagement systeem dat er is.
Gaat het nog wel om sfeer?
Ik durf zelf te zeggen dat de bezetting van het ‘Maagdenhuis’ misschien wel daar mee te maken heeft: gaat het nog wel om inhoud, verantwoordelijkheid en sfeer? De essentie van het hele verhaal is dat heel veel scholen en universiteiten bedrijven aan het worden zijn. Instituties worden organisaties. Binnen instituties zoals een gezin, het parlement, de kerk, maar ook binnen de school en universiteit daar gaat het om liefde. In ons geval liefde voor de student. Dat is heel wat anders dan service aan een klant.
Het gaat om gezag, je moet als bestuurder gezag hebben, dat is heel iets anders dan macht. Het gaat om traditie, de eeuwenlange traditie waarin het onderwijs staat. Dat is veel belangrijker dan het korte termijn winstbejag van de markt. Dus als je van instituties organisaties maakt gaat het erg mis.
Paradigma van de economie
Het gevolg is dat er een verenging zou optreden. De eerste verenging is wanneer je onderwijs bedrijven laat worden en de bijdrage van onderwijs aan de economie leidend wordt. ‘Zorg nou maar dat je aan de topsectoren bent aangesloten’, dan gaat het goed is vaak de gedachte in het HO. Ik vind daarom dat de OCW-notitie voor deze HO-tour nog teveel gevoed is door het WRR-rapport, ‘de lerende economie’. Alleen al in die titel zit nog teveel het paradigma van wat in de economie relevant is moet leidend zijn in het onderwijs.
De tweede verenging is dat onderwijzen opleiden wordt en direct nut moeten hebben voor de werkgevers. Dat is ook het fundamentele probleem dat nu in deeltijdonderwijs speelt. Wat doen private opleiders, de naam zegt het al opleiden. Die doen maar één van de drie doelen die onderwijs heeft, namelijk kwalificeren. En dat liefst zo snel mogelijk en efficiënt en doelgericht. Ze doen niet aan socialiseren en vormen, want dat kost alleen maar tijd en geld.
De derde vereniging is dat je kwaliteit als meetbaar ziet. Wat je dan krijgt is evidence based, meten is weten u kent dat wel. Als je onderwijskwaliteit zo meetbaar gaat maken dan wordt het kwantiteit.
Enorme ballast
Boele ronde zijn betoog met de volgende slotbeschouwing af. “We moeten het institutionele karkater van het Hoger Onderwijs koesteren. Dat is de kwestie van nu. Wij zijn er niet alleen om onze studenten op te leiden, maar we moeten hen ook vormen.
Wat we dan moeten doen is focussen op de doelen namelijk: kwalificatie, socialisatie en vorming. Niet op de middelen die we nu steeds prestaties noemen, dat geldt ook voor ons als bestuurders van instellingen. Ik zeg dit ook aan mijn eigen adres. Daarom hebben wij binnen de HAN de managementrapportages afgeschaft. Die waren een enorme ballast, waar je niet wijzer van werd. Je wordt veel wijzer als je met 20 studenten praat en je probeert er achter te komen hoe het écht met de kwaliteit gaat. Wij vragen nu ook aan onze directeuren ‘schrijf nu maar op één a4 hoe het écht gaat met je onderwijs, cijfertjes die mogen in de bijlage.’
Een kloostergelofte
Zou de minister toch door willen met prestatieafspraken dan ben ik daar niet op tegen. Laten we ons dan wel focussen op de doelen. En maak die afspraken dan tripartite. Ik zou het geweldig vinden als wij als CvB van de HAN met de bedrijven en partners en de hogeschool een overeenkomst zouden sluiten over wat wij met en voor hen zouden doen bij de verschillende professies. Dat is ook de oorspronkelijke betekenis van het woord professie: Een ‘professio’ was het woord voor een kloostergelofte.
In de notitie van OCW voor de HO-tour zijn de eerste gedachten hiervan doordrongen. Het allermooiste zinnetje daarin vind ik. ‘Wat goed onderwijs is verschilt per student.’ Als we dit echt serieus nemen, dan zijn we er.”
Kees Boele publiceert binnenkort zijn boek waarin hij zijn gedachten over bildung en hoger onderwijs heeft neergelegd. In gesprek met ScienceGuide heeft hij de inspiratie daartoe en de grote lijnen van dit boek enige tijd geleden al eens uitvoerig geschetst. U leest Boele’s visie ‘Het hart van de wijsheid’ hier.
