Onderweg met Abraham Kuyper
“Wat Charles Darwin is voor Redmond O’Hanlon, is Abraham Kuyper voor George Harinck.” Zo introduceerde debatleider Lodewijk Drost de VU-historicus aan het begin van de boekpresentatie van ‘Aan het roer staat het hart.’ Het boek is onderdeel van een groter project waarvan een tv-serie de belangrijkste is. Harinck trekt in 8 afleveringen de oud-premier, dominee en journalist Kuyper achterna aan de hand van zijn boek, ‘Om de oude wereldzee’, uit 1905. De eerste twee exemplaren van het nieuwe boek over deze reis werden overhandigd aan CDA-voorzitter Ruth Peetoom en VU-rector Frank van den Duyn Schouten. Beide geven leiding aan twee instituten waar Abraham Kuyper aan de wortel van heeft gestaan.
Belangrijk vanuit het heden
Harinck legde aan het begin van de boekpresentatie uit wat het belang is van dit project. “Het is belangrijk vooral vanuit het heden. We buigen ons vandaag de dag steeds over problemen in het Midden-Oosten. Over de politieke instabiliteit, maar ook over de betekenis van de islam en wat betekent het voor ons? Dat zijn heel actuele vragen waar mensen mee zitten. Als je dat boek van Kuyper leest, dat een eeuw oud is, dan zie je dat hij eigenlijk over diezelfde vragen nadenkt.”
Waarom Kuyper deze reis heeft gemaakt? Daar heeft Harinck twee verklaringen voor. “Deze reis stond al lang op zijn verlanglijstje. Hij had altijd al gezegd: ‘Ik wil toch het Midden-Oosten eens zien’, waar hij als theoloog heel veel over had geleerd en had bestudeerd. De andere reden was dat Nederland een plek was waar hij zich eigenlijk even niet meer thuis voelde. Hij had de verkiezingen van 1905 verloren en dat was een bittere pil, omdat die verkiezingen helemaal over hem gingen. Het was voor óf tegen Kuyper. Nadat hij verloren had, had hij het gevoel: ‘Ik moet hier even weg wezen.’”
Indrukwekkends
Volgens George Harinck wordt duidelijk uit de reis van Kuyper, dat hij een speciale band had met de islam. “Hij had grote bewondering voor de islam en dat om een reden die je eigenlijk nog steeds hier in Amsterdam en in het Midden-Oosten ziet. Als je kijkt naar de ernst waarmee een moslim zijn godsdienst belijdt en de felheid waarmee hij opkomt voor de naam van zijn god…… Dat heeft iets indrukwekkends en Kuyper zal ongetwijfeld hebben gedacht: ‘als christenen dat nou ook eens deden.’ Want hij was bezorgd over het voortbestaan van het christendom in Europa. Christenen konden wel een voorbeeld nemen aan moslims, in die zin was hij wel jaloers op hen.”
Kuyper en de joden is een ander thema dat in het boek en de reis aan de orde komt. Het is in de historiografie in ieder geval een spanningsveld: was de oud-premier een antisemiet of niet? De VU-historicus licht zijn visie toe. “Als je Kuyper in deze reis ziet als hij joden ontmoet, dan zie je dat hij op hen afstapt. Hij heeft sympathie voor ze, zeker voor de orthodoxe joden. Maar hij maakt wel een fout. Zo vergoelijkt hij de pogrom in Odessa, die plaatsvindt net nadat hij daar was vertrokken. Hij beziet die pogrom vanuit de blik van de gouverneur die hem ontvangen en daar rond gereden heeft.”
“Je ziet vaker bij Kuyper, dat hij natuurlijk heel erg door de bril van toen keek. Als het bijvoorbeeld over het kolonialisme gaat. Je zou vandaag de dag zijn woorden niet meer opschrijven. Maar die passage voer de pogrom vind ik toch één van de schrijnendste gevallen.” Op de vraag of Kuyper antisemitisch is, heeft Harinck een kort antwoord. “Nee hij is niet antisemitisch.”
Palestina het meest achtergebleven
Harinck was tijdens zijn reis verrast over het land Israël. “Van alle landen die we bezocht hebben, was het contrast tussen het Israël van toen en nu het grootst. Toen Kuyper daar kwam in 1905 was dit land binnen het Ottomaanse rijk het meest achtergebleven deel. Het werd hem afgeraden er naartoe te gaan. De wegen waren slecht en het gebied was moeilijk begaanbaar. Wij hebben daarentegen een land gezien, dat het meest ontwikkelde en rijkste land was op onze reis. Ik zeg in mijn boek: ‘wat daar in een eeuw is gebeurd is een mirakel’.”
“Kuyper heeft het begin van die ontwikkeling gezien. Hij heeft gesproken met joodse kolonisten die bezig waren het land in cultuur te brengen. Kuyper zelf had niet de gedachte, dat Palestina het joodse thuis zou kunnen worden, omdat het simpelweg te klein was. Maar hij zei wel, ‘als er iets moet komen van dit land, dan moet het van de joden komen’.”
Niet zozeer als calvinist
Of Kuyper Nederland veranderd heeft met zijn boek? “Ik heb niet die indruk. Hij presenteert zich als christen, niet zozeer als calvinist, hij wilde een breder publiek bereiken dan alleen zijn gebruikelijke, calvinistische volksdeel. Of dat gelukt is? Nou ja, het eerste deel is twee of drie keer herdruk en dat was een succes. Maar uiteindelijk was de islam voor heel veel mensen toch ver van hun bed.”
George Harinck heeft zelf ook veel geleerd van het werk aan dit boek en wil daarover in gesprek gaan op de VU. “Ik ga met mijn islamitische collega’s en studenten praten de komende weken. We hebbeneen bijeenkomst waar we het over dit boek, de reis en de documentaire zullen hebben. Ik heb iets nieuws gedaan en dat wil ik toch graag met moslims op deze universiteit delen, want het is belangrijk dat je de onderlinge verschillen niet weg moet poetsen. Ik wil die verschillen juist beter leren kennen. Het belangrijkste is daarom ook om met elkaar in gesprek te gaan.”
Clashes die plaats vinden
“De VU is de laatste tijd heel veel in het nieuws gekomen vanwege confrontaties, juist op dit gebied. Ik denk dat dit niet te maken heeft met het feit dat we verkeerde dingen doen. Maar vooral met het feit dat wij als VU precies op dat randje zitten en willen zitten als universiteit, om die multiculturele universiteit met elkaar te beleven. We willen van de betrekkelijk veel allochtonen hier geen last maken, integendeel. Er wordt veel gedaan aan diversiteit en dat hier die clashes af en toe plaats vinden betekent dat wij er mee bezig zijn.”
Het eerste exemplaar van het boek werd overhandigd aan voorzitter van het CDA, Ruth Peetoom en aan VU-rector Frank van der Duyn Schouten. Dat was niet zonder reden zegt de VU-historicus. “Ik vind het leuk om aan u beiden het eerste boek aan te bieden, omdat u allebei aan de leiding staat van een instituut waar Kuyper aan de wortel van heeft gestaan. Kuyper heeft in 1879 de eerste politieke partij opgericht, een die nu bestandsdeel is het van het CDA. En hij heeft in 1880 de Vrije Universiteit opgericht.”
Universiteit van emancipatie
“Het is ook heel goed om het boek aan u aan te bieden, omdat zowel de VU als het CDA, zich ook wil verhouden tot en een weg wil proberen te zoeken in de moderne tijd. Ongetwijfeld op een andere manier dan Kuyper dat heeft gedaan. Maar wel met een aantal centrale ideeën van hem in het achterhoofd, zoals het belang dat de VU hecht aan diversiteit.”
“De VU is nog steeds een bijzondere instelling in het Nederlandse spectrum van universiteiten. Een universiteit die zegt ‘als je met een levensovertuiging binnenkomt als student, dan moet je vooral die levensovertuiging meenemen de collegezalen in.’ Kuyper zelf geeft ook al aan in 1880: ‘de moslim is welkom op de Vrije Universiteit’. Iedereen met een levensovertuiging is nog steeds welkom op de VU, maar we willen dan wel dat ze daar over praten met elkaar en dat proberen we te stimuleren. Dat is waar Kuyper voor staat.”
CDA-voorzitter Peetoom sprak tot slot een woord van dank. “Dank voor het boek en dit project, het laat het verleden leven in het heden. Het is waardevol voor het actuele debat over pluriformiteit. En voor de VU is het ook een opmaat voor de zoektocht naar de identiteit. Als ik de VU binnenkom dan zie ik – in tegenstelling toen ik hier 25 jaar geleden rond liep – veel kleurrijke mensen en studentes met hoofddoeken. Als ik dat zie, ben ik trots dat we nog steeds een universiteit zijn van emancipatie.”
