Homo Sapiens? Homo Ludens!
Tijdens de discussie met Thieu Besselink en de andere Leonardo-laureaten op het congres van de Europese alliantie van ‘lerende bedrijven’ (ECLA) citeerde Teemu Arina een boek, dat hem zeer getroffen had. “It is by a Dutch historian of the last century, ‘Homo ludens’ of Johan Huizinga.” Nu wordt deze geleerde uit ons land niet erg vaak aangehaald door jonge Finse tech-denkers, dus een gesprek met Arina werd ter plekke in gang gezet.
Je noemt Homo Ludens van Huizinga een belangrijk boek voor jouw denken en de ontwikkeling in je visie op de toekomst van technologie en samenleving. Hoe is dat zo gekomen?
“Het is een uitermate belangrijk boek voor mij! Dat zit zo. Ik was al een tijd bezig na te denken over hoe de mens zich als wezen verder gaat ontwikkelen. Wij zijn als ‘homo sapiens’ de wereld gaan veroveren, omdat we ‘alles beter weten’ dan andere wezens. De bloei van onze beschaving kreeg impulsen omdat we ook goed werden in dingen maken. Apparaten, hulpmiddelen, ‘tools’ die ons weten toepassingen gaven waardoor we nog verder ons ontwikkelen konden. Dat is de makende mens, ‘Homo Faber’. Dat is ook een romantitel van Max Frisch.
Onze ‘tools zijn onze verlengstukken. Auto’s zijn onze voeten, elektronica is ons zenuwstelsel, het internet is de extensie van ons brein. Die tools vormen ons denken net zo goed als wij onze hulpmiddelen vorm geven. Ze kunnen ook immaterieel zijn, denk aan systemen van handelen en sturen, aan familievormen en sociale verbanden. Wij vormen ze en zij vormen ons.”
Hoort daar niet de ontwikkeling door de eeuwen heen bij van wat wij ’instrumenteel denken’ zijn gaan noemen?
“Precies, daar zit die invloed vanuit onze instrumenten in. Het feit dat alles effectief moet zijn, doelmatig en doeltreffend moet werken.
Met de komst van de kennissamenleving, waarin informatie en kennis het grote kapitaal vorm is er een nieuwe mens op komst. De homo faber krijgt een opvolger en die vond ik bij Huizinga. De homo ludens, de spelende mens. We leven nu van het exploreren en verwonderen, proberen en probeersels. Je ziet dat vernieuwingen komen uit rare routes die mensen inslaan, uit vreemde combinaties van kennis en inzichten. Minder instrumenteel, veel meer vanuit rollen die vroeger een sjamaan of een kunstenaar speelden.
Kunstenaars hadden die rol al. Zij gingen meer uit van de ervaring die zijn beleefden dan vanuit het object dat centraal moest staan. Zij speelden met de macht en de macht wilde dat ook en werd hun mecenas. Het exploreren door de homo ludens is ook vaak een kritisch reflecteren op wat we doen en maken, op de homo faber kant in ons wezen. Een subliem voorbeeld van dit moment is hoe Banksy de instrumentele entertainment onder de loep neemt door met Dismaland het concept Disneyland op zijn kop te zetten. We spelen als het ware met het script en de rollen die de samenleving ons geeft. Dat is nou net dus ook wat hackers doen.”
Die explorerende samenleving vol spelende hackers die moet wel ergens van kunnen eten. Jij stelt dat ook die instrumentele kant vanuit de maak-samenleving over de kop gaat. Hoe zit dat?
“Nou ja, alles wordt steeds meer gratis. Als informatie en kennis het kapitaal zijn, dan is het toch opvallend dat zij niets kosten? De grote bedrijven van deze tijd maken niets meer, ze vormen immateriële allianties. Alibaba, Facebook, Airbnb, zulke fenomenen bedoel ik.
Tesla wordt het grootste energiebedrijf ter wereld. Niet het bouwen van die auto’s gaat ze rijk en machtig maken, maar het leveren van de batterijen voor die wagens. Ze worden de grootste energieproducent zonder zelf ooit energie te leveren. De consequenties hiervan zijn onvoorstelbaar bijna. Grote havens waar we energie opslaan en vervoeren gaan dicht.”
Rotterdam kan wel sluiten dus?
“Die kant gaat het op. Zulke nieuwe bedrijven zijn stateloos, hebben geen fysieke plek meer. Dus hebben ze ook geen wettelijke regels meer vanuit de nationale staat waar ze zich aan moeten conformeren. Hun macht bestaat daaruit dat ze nergens van zijn. “Pretty interesting playground is our world.”
Vertel me maar eens wat ScienceGuide maakt. Jij zit hier in Bonn bij een sandwich met een Fin te praten en maakt een immaterieel product. Is er een fabriek die ScienceGuide-exemplaren bouwt of elke dag duizenden drukt? Toch ben jij hier in dit gezelschap ‘decisionmakers’ uit Duitsland en de rest van Europa, om ons te spreken.
Startups beginnen tegenwoordig, als intermediairs die zelf niets bezitten. Je hoeft materieel niets of bijna niets te ‘hebben’, om een entiteit te beginnen. Ik wilde onlangs een opgefrist logo en zette dat uit online. Zo kreeg ik 167 verschillende variaties van in totaal 53 ontwerpers uit heel de wereld voorgelegd en pikte er eentje uit. Kostte €100.
Op die manier heb ik heel veel mensen die ‘voor mij werken’ en feitelijk mogelijk maken dat ik mijn echte denkwerk kan doen en me concentreren. Zo werkt een wereldwijd explorerende ‘ludens’ economie en daarin is heel veel werk voor iedereen. Dat er zo’n enorme jeugdwerkloosheid is in Europa is dan ook een kwestie van een hopeloos ouderwetse allocatie van de grote hoeveelheid werk die er wel degelijk is.”
Een concept waar jij de Leonardo Award voor krijgt is ‘biohacking’. Je draagt hier in Bonn een overhemd met ingebouwde sensoren die op je tablet alle mogelijke data over je lichamelijke activiteit kunnen tonen in real time en in ‘big data analyse’. Heel wat deelnemers van de conferentie vonden dat toch wel een beetje eng.
“Biohacking roept bij veel mensen onrust op, omdat ze aan computerhackers denken die dan in hun lijf zouden gaan rommelen. Wat ik ermee bedoel is een voortzetting van het denken van Pekka Himanen en zijn ‘Hacker Ethic’. Hacking is not cracking!” [Lees het interview van ScienceGuide en de HAN met Himanen hier]
Wat hackers doen is een systeem – zoals een computer – helemaal uitvogelen en proberen waar de zwakke plekken zitten en verbeterpunten. Zijn dus ook weer van die ‘homo ludens’ typen die exploreren en optimaliseren. Wat ik met biohacking beoog is ditzelfde te doen in biologische systemen en processen. Er gebeurt op dit punt al heel veel en lang zonder dat we dat herkennen als biohacking. Elke technische extensie die een gehandicapte veel beter doet functioneren is een vorm van biohacking avant la lettre.”
Dus het DNA aanpassen van tomaten en tulpenbollen om minder gif te hoeven spuiten – zoals Generade in ons land onderzoekt bij Hogeschool Leiden – is een vorm van biohacking?
“Ja zo is dat. In ons leven en in het heelal draait het om de informatie die opgesloten zit in systemen. Onze genen en ons zenuwstelsel bestaan uit ‘data’ die ons leven sturen en bepalen. Dat DNA in die tulpenbollen zijn data, ik vind dat wel een echt Hollands voorbeeld om mee te spelen, haha.
Taal en sociale interacties zijn de vormen waarin we als mensen onze gegevens zijn gaan uitwisselen. Het internet en nanotechnologie instrumenten zijn de nieuwste extensies daarvan. Zo zijn de échte ‘big data’ stromen ontstaan die nu alles beheersend worden. Maar dat is niet het einde van de ontwikkeling. Met nanotechnologie zijn sensoren nu in opmars die data verzamelen over alle mogelijke fysieke processen en die deze deelbaar maken. Dat is het komende slagveld, letterlijk, van zowel de industrie als overheden.
Apple heeft dat horloge op de markt gebracht. Daarin kun je met sensoren je eigen lichaam ‘beheren’, dus dat ook delen met anderen, ouders met kinderen, patiënten met hun arts en ga zo maar door. Google Glass komt er aan, de eerste versie was nog maar een probeersel. Wat nu gaat komen wordt revolutionair. Een soort Google Maps voor het lichaam. Google Mens. Dat komt er al snel. Het idee is uiteindelijk toch dat we onszelf onsterfelijk maken door met data onze biologie te sturen.”
Daar zijn we terug bij je eerste thema: alles wordt immateriële datasturing en ‘gratis’. Google wordt het grootste ziekenhuis ter wereld, zoals Tesla de energieproducent wordt die geen energie ‘maakt’?
Aha, jij ziet hem ook. Deze ontwikkeling zal van ‘zieken’ actieve deelnemers maken van de ‘artsen’ die als artificiele intelligenties hun data bewaken en sturen zodat ze ‘opknappen’. Apple komt met een ‘healthkit’ gekoppeld aan dat horloge, dat je kunt laten koppelen als interface aan gezondheidszorgsystemen waaraan je als individu of in een groep in participeert.
Dit wordt een gigantische omwenteling van de publieke zorg en gezondheidsindustrie. Het hospitaal van de toekomst is geen gebouw meer, net als Facebook of Alibaba geen fabrieksgebouw heeft. Ziekenhuizen zijn datasystemen.”
De kosten in ‘de zorg’ kunnen dan drastisch omlaag. Elk rijk land met een hoogontwikkelde infrastructuur zal dit willen ‘hebben’, omdat het de publieke sector enorm zal ontlasten. De staatsschuld kan dan in hoog tempo omlaag gebracht worden en zo meer.
“Peter Diamandis zegt zoiets ook. Hij stelt dat ‘biohacking’ als volgende stap van de big data economie tot een nieuwe ‘abundance’ gaat leiden. Zowel voor de mens als wezen en zijn gezondheid, als voor de welvaart en economie.
Ik ben nu bezig met een boek over hoe je als individu biohacking kunt ontwikkelen en toepassen op je eigen leven en gezondheid. Op www.biohackingbook.com is dat te raadplegen. Er komen vijf hoofdstukken in: Excercise, Nutrition, Sleep, Mind, Work. Die over voeding, slaap en geest zijn online al beschikbaar. Dat over ‘ontspanning’ komt er aan over enkele weken.”
