Tien jaar Angela Merkel
Het lijkt vergeten hoe op de verkiezingsavond in september 2005 de verliezer een onbeschaamd macho-optreden ten beste gaf en liet blijken zo’n vrouw als kandidaat voor zijn opvolging volstrekt niet serieus te willen nemen. SPD-kanselier Gerhard Schröder weigerde in het ‘én wat nu?’ debat na de uitslag waar te nemen, dat alleen een coalitie CDU-SPD onder een CDU-kanselier nog mogelijk zou zijn. ‘Wie denkt die droge domineesdochter wel dat ze is?’ spoot uit de spottende en neerbuigende reactie die hij gaf op de nederlaag die hij zijn eigen partij had bereid.
Onderschatting als wapen
Zoals vaak bleek onderschatting door anderen – en opponenten vooral – een van de machtigste wapens van politici en van vrouwen nog het meest. Schröders vriend Vladimir Poetin kon er ook wat van. Hij liet zijn grote dog bij een gesprek met de nieuwe Kanzlerin uitvoerig rondsnuffelen, wel wetend dat zij sinds haar kinderjaren een fobie voor honden heeft. Subtiel of respectvol was dat intimidatietrucje niet.
Die kinderjaren van Angela Kasner zijn sowieso cruciaal om haar te begrijpen. Ze werd geboren in Hamburg, een typische Noord-Duitse protestant uit het ‘weltoffen’ Hanse milieu van de steden aan de Noord- en Oostzee. Haar vader was een idealistische predikant die een open vallende gemeente in de DDR bereid was over te nemen op verzoek van de synode. Daar in de ‘Sovjetzone’ hadden de gelovigen in een stalinistische dictatuur hem meer nodig dan de geestverwanten in het westen, waar wederopbouw en welvaart de aansluiting bij het vrije Europa alle kansen gaven.
Angela ging dus naar school in de ‘Unrechtstaat’ van Ulbricht, waar christelijke gezinnen hun kinderen alleen naar de universiteit konden laten gaan als ze lid van de partijjeugd waren en ze vakken studeren wilden waar groot tekort aan was. De domineesdochter ging daarom chemie en fysica doen, ook al was ze begaafd in en dol op de Russische taal en cultuur. In een ander régime opgegroeid was de huidige staatsvrouw dus wellicht vertaalster van gedichten van Poesjkin, opera’s van Moessorgski en de Goelag Archipel van Solzjenitsyn geworden!
Verlaten kunnen
Merkel leerde in de DDR spröde zijn en introvertie, afwachtendheid, je niet bloot gegeven, omzichtig formuleren, koele professionaliteit als pantser en haar absolute norm in het menselijke verkeer: ‘Verlässlichkeit’. Je op een ander kunnen verlaten was in Stasiland het hoogste goed. De muren hadden letterlijk oren, immers.
Vandaar dat politici van elke kleur die zij ‘verlässlich’ noemt, mogen weten dat dit een ridderslag is. Dat gold voor Herman van Rompuy, dat geldt voor Mark Rutte – “Sie müssen wissen Mark ist sehr wichtig fur mich!” en voor Annette Schavan, de onderwijsminister die als Merkels enige vriendin in haar partij gold. Dat geldt niet voor een ‘EVP-partijgenoot’ als Silvio Berlusconi, een Tsipras met zijn referendum en Varoufakis-knoeiboel of zelfs Barack Obama die haar CDU-gsm liet afluisteren. Dat deed net te veel herinneren aan haar jaren van voor 1989.
Dat ‘spröde’ karakter van ingetogen terughoudendheid en het vlijmscherpe intellect van de bèta-vrouw zorgden, dat zij na de val van de Muur in het herenigde Duitsland razendsnel carrière kon maken. Het was Helmut Kohl die haar protegeerde en ongekende kansen gaf. Je kunt daarbij niet genoeg benadrukken hoe afwijkend Angela Merkel was en nog steeds is in de Duitse politieke cultuur. En zeker in die van haar CDU. Een typische mannenwereld is deze, van zuid en west in het land, dominant katholiek, sociaal behoudend rond gezin, gemeenschap en ‘fatsoen’, ruraal en burgerlijk, West-Europees gericht, zo kun je die duiden.
Angela Merkel was dat allemaal niet. Een Ossi met wortels in de Hanzesteden. Begaafd in de Russische taal en cultuur. Een vrouw, bèta, gescheiden, ongehuwd samenwonend met prof. Sauer, geen burgerlijk gezin, intellectueel, protestant uit atheïstische omgeving, uit Berlijn, niet opgegroeid in de netwerken van de Junge Union en de studentenclubs van de CDU, maar lid van de FDJ, de partijjeugd van de DDR.
Drie sleutelmomenten
Haar politieke loopbaan wordt bepaald door drie momenten: 1999, 2002 en 2005. In dat eerste jaar stak zij als partijsecretaris van de CDU haar beschermheer het mes tussen de ribben. Kohls illegale giftenverzameling maakte zijn en haar partij verdacht van vergaande corruptie Merkel eiste in een artikel in de FAZ – dus niet in besloten sessies – dat hem het ere-voorzitterschap van de partij werd ontnomen als hij bleef weigeren de namen en bronnen van zijn illegale fondsen en donateurs te noemen.
Vanaf toen wist iedereen: deze vrouw bestuurt zonder aanzien des persoons aan de hand van scherpe normen en vereisten van ‘Verlässlichkeit’. Ze werd vervolgens zelf CDU-partijvoorzitter en de katholieke mannen namen wraak. In 2002 drukten zij door dat niet zij maar de Beierse minister -president en CSU-voorman Edmund Stoiber kandidaat-kanselier werd. Merkel liet hem voorgaan in het besef dat zij alleen zo ooit zelf een kans zou krijgen. Op de verkiezingsavond leek hij twee uur lang gewonnen te hebben, het feestgedruis was enorm, totdat uiteindelijk bleek dat Gerard Schröder toch nog nipt voor kwam in zetels met de Groenen. De heimelijke winnares van die avond was Merkel.
In 2005 kwam het derde cruciale moment. Merkel was kandidaat-kanselier, de eerste vrouw in die rol. Daarnaast nam de CDU de gok met een gewaagd, bijna neoliberaal gezind program naar de kiezers te gaan. Het liep op een haar na mis. Merkel verloor fors, maar de SPD nog meer. Alleen een coalitie van die twee tegenkrachten kon nog met een meerderheid regeren. Via die achterdeur werd Angela Merkel ‘die Kanzlerin’. Nooit zou ze daarna nog zo’n ongecalculeerd politiek risico nemen, nam zij zich voor. De zorgvuldige, afwegende, modererende en ‘zaudernde’ leider was geboren.
Bildung und Forschung
Nu tien jaar later lijkt iedereen vergeten met hoeveel scepsis en argwaan Angela Merkel werd bekeken bij haar start. Chirac, Poetin, Schröder en Berlusconi vonden haar maar niks. Een droge professor zonder gezin, geen type om op de schouder te slaan bij een goed glas of bij je ‘bunga bunga’ feestjes uit te nodigen in je nouveauriche vakantievilla. Zij gaat liever naar de opera in Bayreuth of trektochten maken in de wijnbergen van het Sudtirol van wijnpaus Alois Lageder.
De eurocrisis, de ‘Energiewende’ na Fukushima, de Oekraïnecrisis en vluchtelingenstroom hebben leren inzien hoe scherp, verstandig, onspectaculair en doortastend Merkel kan zijn. ‘Mutti’, haar spotnaam binnen de CDU, is allang een eretitel en bijna koosnaampje geworden. Haar lange termijn visie houdt zij altijd vast in het oog, daar door alle perikelen en ‘events, dear boy, events’ heen.
Investeren in talent, ‘Bildung und Forschung’, investeren in ‘Industrie 4.0’ en de nieuwste economische en technologische werkelijkheden, investeren in Europese diversiteit én integratie, investeren in vertrouwen. Ook bij die visie draait het steeds weer om ‘Verlässlichkeit’. Weten waar je aan toe bent, rekenen kunnen op duurzaam strategisch denken, op feiten en analyse. Dus volhouden, niet van je pad wijken, kennisdelen en aanjagen, want dat maakt Europa welvarend, aantrekkelijk en sterk in materieel en geestelijk opzicht.
Schicksalgemeinschaft
Het was niet voor niets dat zij voor haar visionaire beleid op dit terrein haar eerste eredoctoraat in ons land kreeg. In Nijmegen hield zij bij die gelegenheid een rede die klonk als een klok. Ovaties waren haar deel. Ze gaf met een kwinkslag aan dat ze haar ereteken cultureel goed kon plaatsen. Dat zij, “eine protestantische Pastorentochter”, door een katholieke universiteit onderscheiden werd in een kerk die oecumenische diensten houdt, zoiets was “ein gutes Stück Europäische Geschichte.”
Dankzij de Europese eenwording zijn vrijheid, welzijn, welvaart, vredelievende betrekkingen en ‘Teilhabe’ aan elkaars zorgen en kansen normaal geworden, benadrukte zij. Maar zoiets is in deze wereld alles behalve normaal. “Wir sind in der Geschichte die Ausnahmezustand.” Ook hierin is Europa een “Schicksalgemeinschaft” geworden.
Tegen de Avondlanders
Die spirituele en diep Europese kant van de domineesdochter uit de DDR was heel onlangs weer even merkbaar in de Kanzlerin. In Bern werd zij door een plaatselijke ‘PVV’er’ gevraagd wat zij deed tegen de komende ondergang van het christelijke Avondland door de oprukkende islamisering. Beleefd, maar spits antwoordde zij, dat zij het wat vreemd vond van zulke verdedigers van Europese waarden, dat zij gelovige moslims verweten de Koran serieus te nemen, te lezen en ernaar pogen te leven in een seculiere samenleving.
Haar viel daarbij meteen op dat die Avondlanders zelf meestal weinig of niets wisten van het Christendom en “zelden bijvoorbeeld kunnen vertellen wat het Pinksterfeest inhoudt.” En voegde daar droogjes aan toe: ”60% van de Duitsers zeggen dat zij christenen zijn, dat zijn toch 50 miljoen mensen. Als wij nu eens allemaal wat openlijker en wat uitnodigender laten merken en zien, dat wij gelovigen zijn, dan was dat Avondland echt niet in gevaar. Gaat u ook eens wat vaker op zondag naar de kerk, wees eens wat Bijbelvaster. Het zal u goed doen.”
Geloof en Europees idealisme hadden dictatuur en atheistische propaganda van Ulbricht, Stalin en Honecker overleefd. Die zullen dan warempel Marine Le Pen en andere geblondeerde verdedigers van het Avondland ook wel overleven, hoorde je het ‘spröde’ DDR-meisje Angela Kasner denken.
