Eenzame hoogte
Toen hij in 1984 als student voor het eerst bij het vermaarde CERN in Zwitserland op bezoek was, wist hij het eigenlijk al: hier zou hij later wel willen werken. “Ja natuurlijk, het is een fantastisch onderzoek onderzoeksinstituut.” Nu ruim dertig jaar later mag hij de raad aanvoeren die de lange termijn strategie van CERN bepaald en controleert.
“De organisatiestructuur van CERN is beter te vergelijken met een parlementaire democratie dan met een bedrijf. De Directeur Generaal (DG) en directeuren zijn als het ware de ministers en de council is het parlement. We zijn zowel de wetgevende als de controlerende macht.”
Polderend Geneve?
Met een raad bestaande uit vertegenwoordigers uit eenentwintig deelnemende landen, lijkt De Jong uit polderland Nederland een logische voorzitter. Toch ziet hij dit zelf anders. “Ik denk niet dat er specifiek is gekozen voor een Nederlander. Als ik een Deen was geweest was ik ook voorzitter geworden. Ik heb bestuurlijke ervaring en uitgebreide kennis van het vakgebied, daar is die keuze meer op gebaseerd.”
“Het poldermodel daar heb ik eigenlijk ook niet per se heel veel mee,” maait De Jong die theorie al even vlug weg. “In de naam van het poldermodel is ook veel onzin ontstaan. Ik zal vooral proberen om alle landen in de raad achter goede ideeën te krijgen.”
Die goede ideeën moeten uit de fysici zelf komen. Dat wil zeggen de DG met daaronder de hele fysische gemeenschap. “Het vaststellen van de strategie gaat op voorspraak van een DG en wij zien er vervolgens als raad op toe dat zoiets op de goede manier wordt uitgevoerd.”
Dat betekent dat De Jong er op gaat toezien dat de Large Hadron Collider (LHC) ‘na Higgs’ en de herstart begin dit jaar weer gaat leveren. “Het is nu inderdaad belangrijk om de LHC zo goed mogelijk uit te melken, om het in goed Nederlands te zeggen.” Daarvoor wordt er nog volop gesleuteld aan de deeltjesversneller.
Een TGV door de berg met deeltjes
Doel is het aantal botsingen met een factor tien te laten toenemen. “Dat gaat al gauw om een investering van een miljard.” Meer deeltjes die geleverd moeten gaan worden door instituten, fors sleutelen aan de zogeheten voorversnellers in LHC en meer deeltjes in de machine betekent dat er ook op het gebied van veiligheid het nodige moet gebeuren. “Het is als een TGV die in je opstelling rondrijdt, dat kan toch voor flinke schade zorgen.”
Het zijn grote plannen die allemaal moeten leiden tot nog meer baanbrekende onderzoeksresultaten. “Uiteindelijk moet de extra energie die we in LHC stoppen leiden tot tien keer meer botsingen. En de wortel uit je aantal metingen bepaalt uiteindelijk wat je met je onderzoek kan. Tien keer meer data is drie keer meer zeggingskracht.”
En die zeggingskracht is al groot. De Jong vertelt dat er op één experiment in de Large Hadron Collider al zo’n honderd proefschriften geschreven kunnen worden. “Highlight is daarbij natuurlijk het Higgs-boson, maar er zijn nog zo ontzettend veel andere dingen die in Geneve onderzocht worden.”
Een hele sterke interactie
Niettemin beheerst het Higgs-deeltje nog altijd veel discussies bij CERN. “Het is een van onze general purpose experimenten,” vertelt De Jong. “Op basis van de parameters van het Higgs-deeltje zouden we de levensduur van het heelal moeten kunnen bepalen. En die blijkt niet consistent te zijn. Je zou het niet zeggen als je dagelijks de krant leest, maar voor fysici ziet de wereld er behoorlijk stabiel uit.”
En dus twijfelen deeltjesfysici aan de instabiliteit van de metingen. “Het impliceert eigenlijk dat er nog meer deeltjes zijn die wij gewoon nog niet kennen. Je kan dit vraagstuk natuurlijk heel open benaderen en op zoek gaan naar nieuwe deeltjes door protonen op elkaar te schieten, zoals we bij CERN ook doen. Maar dat is vrij onzeker.”
Een andere route is via het Higgs-boson zelf. “Het Higgs-deeltje heeft een hele sterke interactie met zware deeltjes en als er nieuwe deeltjes blijken te zijn, moeten dat volgens ons onderzoek ook eigenlijk zware deeltjes zijn. Het Higgs-deeltje zou daarmee als het ware de smoking gun kunnen zijn.”
Tienduizend events nodig
Om dat te staven zullen alle eigenschappen van het Higgs-boson zo goed mogelijk moeten worden bepaald. “Dat betekent zo nauwkeurig mogelijk meten en heel veel Higgs-deeltjes verzamelen. Het gaat om het hebben van voldoende events om die nauwkeurigheid te bereiken. Dan hebben we er tenminste tienduizend nodig in een specifiek kanaal en is het een kwestie van heel gericht alles wat je ziet vergelijken.”
Dergelijk onderzoek is een stuk gerichter dan het op elkaar schieten van protonen op zoek naar nieuwe deeltjes, maar tegelijkertijd ook moeilijker. En dus doet CERN het allebei. “We staan op eenzame hoogte waar het onderzoek op dit gebied betreft. In zekere zin is het jammer,” stelt Sijbrand de Jong die zag hoe de Verenigde Staten in een periode van twintig jaar zijn goede positie op het gebied van deeltjesfysica verloor.
“Meer dan de helft van de Amerikaanse deeltjesfysici werkt nu op CERN. Dat heeft alles te maken met de korte horizon en het utilitair denken in het wetenschapsbeleid van de VS. Het gaat niet meer om mensen verheffen. Dat geeft wel te denken als je nu kijkt naar de Nederlandse politiek.”
Mesjokke cafédiscussie
De Jong doelt daarbij onder meer op het topsectorenbeleid en de recente Wetenschapsagenda. “De topsectoren waren al mesjokke, maar vooral de cafédiscussie die er nu gaande is over wat we moeten gaan onderzoeken. Als ik dat aan mijn buitenlandse collega’s vertel vallen ze lachend van hun stoel.”
“Ik hoop dat ze Europa met dat soort ideeën niet al te veel remmen,” zegt de nieuwe councilvoorzitter met het oog op het Nederlands voorzitterschap van de EU. De Jong ziet dat in de European Research Council “wél redelijk gezond wordt nagedacht over een mix van lange en korte termijn. Niet alles hoeft over vier jaar in de winkel te liggen.”
De Wetenschapsagenda mag dan op weinig bijval kunnen rekenen, over de plannen voor NWO is De Jong beter te spreken. “Eén van de majeure veranderingen is dat er een aparte pijler met NWO-instituten komt. Voor het Nikhef betekent dat bijvoorbeeld dat het veel autonomer kan opereren.”
Niemand in Europa kent ze niet
De Jong zag hoe een instituut als Nikhef vaak niet een eigen wetenschappelijk beleid kon voeren, omdat het afhankelijk was van anderen. Juist voor een instituut dat afhankelijk is van grote, langlopende projecten is dat fnuikend. “In het nieuwe systeem krijgt een instituut een lumpsum en dat bedrag wordt na enkele jaren weer vastgesteld. Vroeger gebeurde het nog wel eens dat een onderzoeksproject dat al vijf jaar liep opeens werd stopgezet, omdat een nieuwe aanvraag niet was gehonoreerd.”
Een dergelijke organisatorische verandering zou voor continuïteit in de onderzoeksplannen van het Nikhef zorgen en zo de goede naam die het instituut Europees gezien al heeft versterken. “Nederland heeft een goede traditie op het gebied van de deeltjesfysica en dat komt ook omdat Nikhef dé gemeenschap is. Er is in Europa niemand die Nikhef niet kent.”
Een goede Nederlandse positie in Europa dat met CERN wereldwijd leidend is op het gebied van de deeltjesfysica, het klinkt als een droompositie waar Sijbrand de Jong zich in bevind. Toch waakt hij voor gemakzucht. “Het gevaar is dat er door onze sterke positie het gevoel van urgentie voor de CERN-council een beetje wegraakt. Eigenlijk kan alleen China die rol op zich nemen.”
80 kilometer deeltjesversnellen?
Sijbrand de Jong doelt op de plannen die China heeft om een nog grotere deeltjesversneller dan die in Geneve te bouwen. “Ze houden hun kaarten nogal tegen de borst, dus we weten niet heel veel, maar we weten wel dat er concrete plannen zijn voor een versneller die zelfs 80 kilometer in omtrek moet worden.”
Die Chinese ambities passen volgens De Jong in een patroon. “Daar zijn ze dan wel weer heel erg open over. Ze willen in dertig jaar de absolute wereldtop zijn. Er niet toe behoren dus, maar het echt zijn. Dat is natuurlijk geweldig, maar het is jammer dat de banden niet warmer zijn. De Chinezen willen niet dat er geïnterfereerd wordt met hun meerjarenplannen.”
CERN hoopt ten diepste dat in de toekomst de toenadering tussen China en Europa wel gaat groeien. Daar kunnen beide partijen namelijk van profiteren. “We zien dat China een steilere curve heeft in de ontwikkeling van technologische knowhow heeft dan wij, maar genoeg kennis voor het neerzetten van een versneller van tachtig kilometer is er nog niet. Op dit moment is er bij ons nog grote twijfel. Ze kunnen die tunnel zelf graven, maar voor wat er in moet hebben ze toch ook echt onze kennis nodig. De Chinezen hebben alleen nog geen moment met hun ogen geknipperd naar ons.”
