Volg mijn voorbeeld niet
De Franse monarch wist dat hij ging sterven. Hij zou zijn 77e verjaardag over enkele weken niet meer beleven. Van zijn 76 jaar had hij er 72 op de troon gezeten, waarvan maar liefst 62 zelf als regerend vorst. De gangreen in zijn been was niet te stoppen en zijn arts gaf hem op zijn vraag nog twee dagen van bewustzijn en leven. Louis Quatorze deed direct wat hij altijd deed. Hij nam de leiding en ensceneerde zijn dood als ‘grande opéra’.
Tot zijn gevolg, nakomelingen, hofhouding, ministers en kerkelijke prelaten hield hij vanaf zijn schitterend gedecoreerde sterfbed korte, indringende toespraken over wat hij van hen verwachtte na zijn verscheiden. Zij moesten zijn 5-jarige achterkleinzoon als hun nieuwe koning steunen zodat “uw voorbeeld hierin gegeven wordt aan al mijn onderdanen.” Hij sprak de hoop uit, “dat u allen zult bijdragen aan de eenheid en dat als iemand uit de band springt u hem weet terug te halen.”
De staat blijft!
Ontroerend was dat hij daarop in aller aanwezigheid zijn opvolger bij zich riep en op zijn bed tegenover zich plaatste. Hij zei tegen het kind: “Mignon, schatje, u zult een groot koning zijn. Maar heel uw geluk zal afhangen van uw ootmoed tegenover God en de zorg die u zult betonen aan de bekommernissen van uw volkeren. Daartoe moet u voor alles vermijden dat u oorlog voeren moet. Cela est la ruine des peuples.”
“Volg het slechte voorbeeld niet dat ik u hierin heb gegeven. Te vaak heb ik lichtzinnig oorlog gevoerd en mijn ijdelheid mij daarin laten leiden. Volg mij niet na. Weest een vredesvorst en laat uw eerste zorg de bekommernis om uw onderdanen zijn.” Geen oog bleef droog. De gravure bij dit artikel legde deze scène vast,
Hierna riep Louis zijn ‘Officiers de la Maison’ – zijn staf bij het regeren dus – in zijn slaapvertrek rond zijn sterfbed. Hen gaf hij de opdracht dat zij zijn achterkleinzoon moesten dienen met dezelfde “fidélité”, maar vooral ook met diezelfde “affection” die hij van hen had mogen ondervinden bij zijn taak als monarch. Over hun nieuwe koning zei hij: “Het is een kind van vijf jaar dat heel wel door alle moeilijkheden zal weten te komen. Ik herinner mij goed hoe ikzelf op jeugdige leeftijd dat ook heb moeten doen. Ik ga nu. Mais l’état demeurera toujours!”
Volleerd acteur en danser
Het mag niet verwonderen dat deze vorst op zijn omgeving al die jaren een enorme indruk wist te maken. Hij was wat je noemt ‘un homme grand’. Zijn hof en regeerstijl werden het voorbeeld voor alle Europese heersers van zijn tijd en ook nadien nog vele eeuwen en voor vele heersers. Zijn paleis in Versailles staat nog altijd symbool voor barokke grandeur en grootse stijl. Wagners bewonderaar koning Ludwig II van Beieren kopieerde zelfs de reusachtige Spiegelzaal in zijn eigen nooit afgebouwde paleis op het eiland Herrenchiemsee. Bismarck liet in 1871 niet voor niets in diezelfde zaal in Versailles zijn Duitse Kaiserreich uitroepen, als ultieme vernedering.
Louis Quatorze was een man van vele gaven. Zo was hij in zijn jeugd de beste balletdanser van Frankrijk en trad op in rollen als de god Apollo in zijn eigen operahuis tijdens opulente voorstellingen. Fysiek was hij dan ook een atleet die tot op hoge leeftijd uit jagen ging in zijn bossen. Zijn houding en gedrag waren die van een volleerd acteur van de macht, die letterlijk en figuurlijk geslepen was door de premier van zijn vader, kardinaal Mazarin. Zijn kleding, taal, optreden, stijl van doen en laten werden geïmiteerd door alle andere monarchen van Europa. Friedrich I van Brandenburg benoemde zelfs formeel een koninklijke maitresse, omdat zoiets nu eenmaal hoorde bij een vorst van allure.
Levensgenier op de troon
De koning was iemand die van het leven hield, dat was wellicht het geheim van zijn succes. Hij hield van muziek en dans, van bouwkunst en schilderijen, van toneel en opera. Vlak voor zijn dood genoot hij nog een avond van een nieuw stuk van Molière. Koning Lodewijk hield van vrouwen en nam hun opvattingen serieus in zijn werk. Hij hield ook van het leiding geven en commanderen van mannen.
Hij hield van onderdanen die hem respecteerden en waardeerde bijvoorbeeld zeer de hoofse wijze waarop de vroedschap van Utrecht hem zonder slag of stoot de sleutels van hun stad overhandigden tijdens zijn oorlog tegen Willem III van Oranje in ‘het Rampjaar’ 1672. Uit zijn jeugd had hij een afkeer overgehouden van intriganten en hypocriete windvanen. Hij hield van God en van zijn heiligen, niet te vergeten.
Louis was een kind van Lodewijk XIII en Anna van Oostenrijk. Deze Habsburgprinses kreeg tot vlak voor diens dood geen kinderen van haar man, die hoogstwaarschijnlijk homoseksueel was. De geboorte van hun zoon was dan ook een echt mirakel en zijn moeder liet hem dopen met de namen Louis Dieudonné. Het verhaal werd verspreid dat koning Lodewijk op een nacht voor een onweer moest schuilen en in een jachthutje toevlucht zocht waar toevallig ook zijn echtgenote verbleef. Vanwege het gure weer kroop de majesteit bij de majesteit in bed en drie maanden later liet kardinaal Mazarin alle kerkklokken van Frankrijk luiden en heel het volk bidden voor de gezondheid van de plotseling zwangere vorstin.
Wie is de vader?
De geruchten dat niet de koning maar een zijner potige jonge officieren het dynastiek noodzakelijke werk had gedaan, gingen vanaf het eerste moment rond in Europa en zijn nimmer verstomd. Zie de roman van Alexandre Dumas over ‘de Man in het IJzeren Masker’ en de Holywoodverfilmingen daarvan. Heel wat geschiedkundigen hebben gezocht naar signalen – zoals opvallende onderscheidingen of adeltitels – die indicaties zouden kunnen zijn van wie ‘de echte vader’ van de grote koning zou zijn geweest.
Meest opmerkelijk is de these dat een dergelijk signaal er niet hoefde te zijn. Onder meer de grote kenner van de dynastieke historie en het Spaanse rijk van de 16e en 17e eeuw, Geoffrey Parker, zei nog dezer dagen tegen ScienceGuide dat het onweersnachtverhaal uiteraard een fictie van het Franse hof was en hij ervan overtuigd is dat de minister-president van Frankrijk zelf de koningin bezwangerde, uit staatsraison. Inderdaad, kardinaal Mazarin. Wie zou immers een Italiaanse prelaat van zo’n non-celibataire actie kunnen of durven verdenken? Lodewijks doopnaam zélf was volgens Parker het verfijnde sein en dankbewijs van koningin Anna.
In elk geval hebben snel nadien de koningin-weduwe en de kardinaal Frankrijk 10 jaar lang in grote harmonie samen geregeerd. Totdat de 15 jarige Louis zijn moeder als regentes opzij zette, omdat hij vond dat hij er aan toe was zelf aan het roer te komen. 62 jaar later moest heel Europa wel erkennen, dat dit zelfvertrouwen niet ongegerond was gebleken.
Toch niet ‘Le Grand’
Toch is de eretitel ‘Louis le Grand’ voor hem nooit in zwang geraakt. De reden hiervoor is vooral gelegen in zijn ruineuze godsdienstbeleid. Het vervolgen van de protestantse minderheid en het opzeggen van de religieuze pacificatie van zijn – als protestant geboren – grootvader Henri IV zijn de zwarte vlek op het blazoen van zijn reputatie. Frankrijk verloor honderdduizenden burgers, veelal geletterde en vaak hoogopgeleide en ondernemende hugenoten. Brandenburg-Pruisen en de Nederlanden lokten velen van hen en gaven hen alle ruimte voor hun cultuur, ‘Waalse kerk’ en calvinistische ijver en entrepreneuriale geest. Berlijn was zodoende lange tijd een half-Franse stad.
Velen trokken vanuit de Republiek ook verder, naar nieuwe gebieden overal ter wereld, om vrijheid en geluk te zoeken. De Kaapkolonie heeft veel hugenoten een toevlucht geschonken. Vandaar de vele Franse namen onder de blanke elite van het huidige Zuid-Afrika, onder de wijnboeren en opvallend vaak in het rugby-elftal aldaar. De dit weekend zeer beschimpte referee tijdens het WK was bijvoorbeeld de Zuidafrikaan Joubert.
Dat laatste effect van zijn beleid had Louis XIV vast niet verwacht, hoewel hij zelf een sportief man was die naast dansen en jagen ook graag anderszins fysiek actief was, onder meer als tennisser en biljarter. Echt niet alleen met ‘les maitresses du roi’ dus. Hij was een doener en een allesbehalve lui en vadsig vorst. Hij werkte tot vlak voor zijn dood stug door aan zijn koninklijke taken. Op 13 augustus 1715 zat hij de regeringscommissie voor de financiën nog zelf voor en hield een afscheidsaudiëntie voor de ambassadeur van de Shah van Perzië. Op 14 augustus deed zijn steeds zwarter verkleurende been zo veel pijn dat hij zich in een draagstoel naar de ministerraad liet brengen en daarna naar een concert in de vertrekken bij zijn (geheime) echtgenote, Madame de Maintenon.
Aubade op de naamdag
Op 24 augustus liet hij zich uit zijn bed tillen om de ministerraad toch zelf weer voor te zitten. De volgende dag was het de naamdag van de heilige Lodewijs, de vrome koning van Frankrijk uit de Middeleeuwen en dus de voorvader en naamgever van de stervende vorst. Hij liet de jaarlijkse aubade op die dag door zijn hofmusici spelen en zingen in de antichambre van zijn slaapvertrekken.
Die avond bediende Cardinal de Rohan hem met het sacrament der stervenden en gaf Louis de zegen van de kerk van Frankrijk die de vorst al die jaren met vaste hand had bestuurd. De volgende dag hield hij de toespraken tot zijn dienaren en achterkleinkind dat hem zou opvolgen. Op 1 september stief hij, nadat hij de avond daarvoor afscheid had genomen van Madame de Maintenon.
Op 23 oktober en dus na weken van ceremonies en ‘pompe et funebres’ was de bijzetting van zijn kist in de kathedraal van Saint Denis, waar al zijn voorvaderen begraven lagen. En pas toen mocht de Grootmeester van Frankrijk, de hoogste hofdignitaris, tot de menigte de historische woorden roepen: “Le Roi est mort. Vive le Roi!”
