De inspirator van Van Saarloos

“De fysica is een fascinerend veld, ik kan het ook niet helpen na al die jaren,” zei Steven Chu tijdens zijn bezoek aan Veldhoven en het jaarlijkse evenement van FOM, waar hij masterclasses en een grote rede hield. “Het hele wetenschappelijke model erachter, de denkwijze van Newton en de zijnen, blijkt ook nu nog relevant, ná Einstein als het ware. De theorie is wel verder verrijkt en verbeterd, gelukkig wel, maar zij blijft in essentie overeind en bewezen. Dat mag je na 500 jaar experimenteren wel een succes noemen, vind je niet?”    

“Hoe dat komt? ‘Hard scientists – like physicists – pose simple questions’. De complexe vragen naar het waarom der dingen komen van de menswetenschappen, die zijn daar heel begaafd in. Maar wij gebruiken die simpele vragen om heel diep te gaan in het écht leren begrijpen daarvan. Dat is mij als jongen op school al gaan fascineren. Dat vind ik toch veel interessanter dan explanations after the fact, die meestal de ronde doen in andere disciplines.”

Schrik en misverstanden

“Tegelijk is het dat wat soms ook wel afschrikt, vermoed ik. Het is zo simpel en wiskundig berekenbaar wat je als antwoord denkt te vinden. Dan is het een stuk moeilijker om jezelf voor de gek te houden met het idee ‘ik denk dat ik het ongeveer door heb’. ‘It enforces an intellectual honesty that is very rare. You see in front of you what it is you have uncovered, very directly’ .”

“Leer je zo denken, dan snap je ook veel beter wat een theorie is. Het is een verklaringspoging die je onderbouwt. Bewijzen kun je alleen of en wat er niet aan klopt. Meer niet. Dat roept bij velen dan ook grote misverstanden op. De hele discussie in ons land, de USA, over het darwinisme laat dat zien. Zulke voorstellen die daarin gedaan worden als ‘je zou dit niet op school moeten onderwijzen, want het is tenslotte maar een theorie’, gaan gebukt onder zo’n misvatting. Daarop loopt dit vaak helemaal vast, op dat misverstand.”

Schoolkind als Von Braun

Het vraaggesprek leverde allerlei verrassende bekentenissen en inzichten op. Zo gaf Chu toe op school niet zo’n geweldige leerling te zijn geweest, maar door zijn onderwijzer zo uitgedaagd te worden, dat verborgen talenten en motivatie gingen opbloeien. “Ik was een wat middelmatige scholier, maar onderwijzers als Thomas Miner – en docenten als die voor geschiedenis en rekenen ook – wisten mijn fascinatie te wekken. En ik was altijd aan het knutselen. Meccano, hele bewegende constructies, dat soort dingen. Modelvliegtuigjes, oh ja!”

“Mijn lunch money voor school ging op aan scheikundedozen, om nog meer te kunnen knutselen. Dat verhaal is waar, ja. We bouwden er onze eigen raketten mee en die lanceerden we dan zelf…. ‘Small kids being Werner von Braun, oh sure.’ Het gaat ook niet over, ik ben nog steeds stapel op gadgets. De knopjes proberen, hoe werkt dit…”

Boerenkinderen en snelle duimen

Het abstract denken in de fundamentele beta-wetenschappen had Steven Chu in de loop der jaren meer en meer als een bijna artistiek soort verbeelding leren begrijpen. Dat zag hij ook bij zijn studenten een promovendi steeds weer in hun interactie. “Een theoretisch vraagstuk ontvouwt zich niet in een cijferreeks of in teksten in je hoofd. ‘You get a mental picture, it is a very visual thing.’ Wat computerdesign doet is eigenlijk dat wat ik in mijn eigen hoofd doe: visualiseren, ‘manipuleren’ en van alle mogelijke kanten dat mental picture bezien en doorgronden.”

“Rekensommen, equations,  problemen zijn meestal een geometrisch plaatje in mijn gedachten. Als ik er met mijn studenten over praat, over hun vraagstukken of alternatieven, dan pakken we al snel een stuk papier erbij. En dan gaan we niet sommen opschrijven, of vergelijkingen noteren, maar maken we allereerst doodles. Je tekent ruw die ‘plaatjes’ terwijl je praat.”

“We zien in onze laboratoria de graduates veranderen. Ze zijn niet zo goed meer in het zelf maken van dingen als 20 of 30 jaar geleden. Kinderen vandaag spelen games, hebben prefab-lego in plaats van dat ze zelf dingen in elkaar zetten. ‘Their thumbs are very quick, but not their fingers and hands as a whole!’ “

“Ik ben er heel erg voor dat handarbeid en handwerken op school weer alledaags wordt, verplicht desnoods. Echt, daar ben ik heel erg voor! Kijk maar naar boerenkinderen. Die moeten veel meer nog zelf doen, dingen in elkaar zetten of daarbij helpen. Dat is nog altijd erg vormend. Veel wetenschappers blijken ook nu nog farmkids”.

Klimaat agenderen en opporren

Chu was in 2008 in Veldhoven volop bezig een nieuw initiatief van wetenschappers en bedrijven in gang te zetten, om het energievraagstuk als deel van het klimaatprobleem heel concreet aan te pakken. Zijn faam en netwerken als Nobelprijswinnaar had hij daarvoor goed leren inzetten, vertelde hij. “Ik kon met het Lawrence Berkeley National Laboratory wetenschappers van allerlei snit enthousiasmeren echt aan het klimaatvraagstuk te gaan werken. Als individuele hoogleraar zou ik dat nooit kunnen.”

“Ik wilde het thema agenderen en mensen opporren. En ik wilde dat veel samenhangender gaan organiseren, in a cohesive way, met teams van allerlei disciplines bij elkaar. Voor het klimaatprobleem is energie het kernpunt. Hoe lossen we dat op? Daarbij speelt bovendien de  energysecurity  als groot punt. Hoe verhinder je de situatie dat een kleine groep landen die veiligheid feitelijk beheerst?”

“Mijn kijk op hoe we dat zouden kunnen doen is wel veranderd. Ook die op de rol en de bijdragen van R&D van van mijzelf is de voorbije vijf jaar sterk veranderd. Ik dacht: ‘Wij kunnen best schone energiebronnen en productieprocessen gaan maken. Dan lossen we het klimaatprobleem echt op.’ Maar ook als ons dat lukt, heb je een ‘tech fix’ en die kan de oplossing nog niet bieden, helemaal nog niet. Je moet ook de cultuur aanpakken, de manier van organiseren en denken er omheen.”

Ze zien de bui al hangen

“Een schone oplossing bedreigt bijvoorbeeld de economische structuren en posities van bestaande industrieën en dienstverleners, zoals nutsbedrijven en andere organisaties die erg belangrijk zijn voor de economie en maatschappij. De associatie van huizenbouwers bij in de USA wil bijvoorbeeld niets weten van een ‘guideline’ in de bouwvoorschriften voor extra isolatiemogelijkheden ten bate van energiebesparing. Voor 0,1 % van de bouwkosten kan zo’n 40 tot 50 % reductie van gebruik en kosten per woning bereikt worden. Het verdient zich in een jaar of vijf, zes terug voor de bewoners en eigenaars.”

“Maar die bouwassociatie verzet zich met hand en tand hiertegen. Zij zien de bui al hangen. Zo’n guideline gaat leiden tot alle mogelijke andere verplichtingen vanwege het klimaat en energiekosten. Je zult dus veel meer moeten doen om de cultuur te veranderen en ‘to educate the public’.”  

Briljante keuze

De impact hiervan was buitengewoon. Een half jaar na Chu’s bezoek aan Veldhoven en het interview met ScienceGuide daar kreeg hij een nieuwe baan. President elect Barack Obama benoemde hem tot minister van Energie in zijn eerste kabinet. Hij werd een van de belangrijkste mensen die de publieke opinie in de USA moest ‘opvoeden’ door met feiten en cijfers het belang van een nieuw, strategisch energie- en klimaatbeleid duidelijk te maken.

Over de sceptici zei hij tegen ScienceGuide al: “Dan vragen ze vaak: ‘Hoe hard is dat nu bewezen?’ ‘Bewezen’, tja, dat is wetenschappelijk gezien een lastig begrip. Maar als ik zeg ‘we weten dit zeker, tussen 90 en meer dan 95%’, dan zeg ik ook dat onze kennis en inzicht niet volstrekt volmaakt is. Dat niet, maar ja, wanneer zijn ze dat wel? Voor de beleidsmatige discussie is het niet erg vruchtbaar de  spotlight te houden op die marge tussen 95, 99 of 100%, zou ik zeggen.” En gaf als de kern van zijn overtuiging: “‘You know, it’s not about the politics anymore. This is beyond that.”

Robbert Dijkgraaf, voorganger van Van Saarloos nu inmiddels, reageerde op ScienceGuide naar aanleiding van de benoeming van Chu zo: “De benoeming van Nobelprijswinnaar Steven Chu als minister van Energie is een briljante keuze. Chu heeft de afgelopen jaren als directeur van Lawrence Berkeley National Laboratory een enorme impuls gegeven aan het onderzoek naar nieuwe vormen van energie.”

“Zo slaagde hij erin oliegigant BP $ 500 miljoen te laten investeren in een gezamenlijke Energy Bioscience Institute. Vorig jaar gaf hij nog een zeer inspirerende lezing bij de conferentie Physics@FOM in Veldhoven, waar hij ook de verzamelde Nederlandse natuurkundigen wist te overtuigen. Nooit eerder heeft een Amerikaans president meer talent om zich heen gehad om de stem van de wetenschap in beleid door te laten klinken.”