Open Science vol elan
De rectores van de LERU waren te gast bij de UU en keken vooruit naar het onderwijs en onderzoekbeleid in Europa de komende jaren. De 21 leden – van Milaan tot Oxford en Nederlandse brede universiteiten als UvA en Leiden – diepten hun strategie daarbij verder uit, in dialoog met Carlos Moedas en Jet Bussemaker.
Gastheer en UU-rector Bert van der Zwaan en LERU-secretaris-generaal Kurt Deketelaere (KU Leuven) bespraken de uitkomsten met ScienceGuide. Hun zorgen over een mogelijke Brexit staken ze niet onder stoelen of banken. Wat zo fout lijkt te gaan met de samenwerking met de zeer hoogwaardige Zwitserse universiteiten zien zij als waarschuwing voor wat na een Brexit met de zeker zo excellente Britse collega’s zou gebeuren. Deketelaere heeft hierover zelfs in de onderzoekscommissie van het House of Lords in Londen als getuige-deskundige zijn zorgen en die van de LERU-collega’s in het Europese hoger onderwijs naar voren gebracht.
Het idee dat na een Brexit de relaties snel herschikt kunnen zijn alles min of meer op vertrouwde voet voort kan, moest hij daar ontnuchteren. Ook Van der Zwaan ziet dit als een illusie. “Kijk naar Zwitserland. Na hun referendum zou dat ook wel gebeuren, zeiden velen. Het is echter nog steeds een groot punt van zorg dat onopgelost blijft. Dat is al een mini-Brexit, bijna een afschrikwekkende vingeroefening.”
Geen vlees noch vis
Die scherpte past bij de strategie van de topuniversiteiten in Europa. “We zijn in omvang een kleine club, maar dit heeft een voordeel. Het zijn gelijkgezinden met vergelijkbare ervaringen en posities in eigen land en Europa,” zegt Van der Zwaan. “Dat brengt mee dat scherp kunnen zijn. Er is geen noodzaak om namens een grote groep wat meer algemeen je te uiten. Vlees noch vis daar doen we niet aan. We zijn zeer uitgesproken als dat moet en we houden vast aan de stelregel dat de echte top bij de LERU hoort.”
Dat geeft juist een extra verantwoordelijkheid, vindt Deketelaere. “Als wij een punt agenderen of een pleidooi houden, dan is dat nooit ‘namens die 21’ alleen. We proberen de punten naar voren te brengen die leven en van belang zijn voor alle instellingen die op research georiënteerd zijn. Als relatief kleine groep van ‘toppers’ op dat terrein in Europa kunnen we dan heel helder zijn en bovendien ook spreken namens de wereldwijde netwerken waar wij actief en leidend in zijn.”
De LERU richt zich daarom nog nadrukkelijker op de verbinding met Europa met zulke netwerken. Van der Zwaan noemt onder meer vergelijkbare allianties binnen de USA, Japan en Azië in den brede. “Daarmee kunnen we naast onze Europese rol ook op het niveau van de VN opereren. De VN-organisaties in Genève werken bijvoorbeeld al met contactmensen die der LERU en zijn leden betrekken bij kennisuitwisseling.” Zijn de VN-organen in Den Haag al net zo alert?
High trust dialoog
Het vrijuit, zo nodig scherp spreken op dit niveau bevalt de LERU wel. “Moedas komt niet voor niks langs voor een pittige discussie,” zegt de UU-rector. Dat geldt ook voor Jet Bussemaker trouwens. In Utrecht heeft men hieruit geconcludeerd, dat “wij elkaar vaker zo moeten treffen. Zulke vrijuit gesprekken helpen echt als je toekomstslagen moet maken. En dat moeten we!” onderstreept Deketelaere.
Van der Zwaan en Deketelaere noemen deze manier van inhoudelijk communiceren “cruciaal voor ons kennisstelsel, in Europa en nationaal. Dit kan niet zonder ‘trust’, zonder vertrouwen in elkaars kwaliteit. Het hoger onderwijs is een van de zeldzame ‘high trust’ omgevingen in de wereld van vandaag. Dat is kostbaar, dat moeten we koesteren,” zegt Van der Zwaan.
Signalen als het Brexit-referendum of de perikelen met de Zwitsers zijn juist daarom zo zorgelijk. “Zij zijn indicaties van een nieuwe instabiliteit en die raakt heel ons bestel. In welke, in wat voor soort EU zal het komende kaderprogramma van lange termijninvesteringen aan de orde zijn.”
Europa beleeft een reeks crises tegelijk. De LERU ziet drastische bezuinigingen die nu in lidstaten aan de orde zijn, die als kennisnaties steeds schitteren. “Het is niet alleen in Spanje of Griekenland dramatisch, vergist u niet,” zegt Deketelaere. “Finland, Denemarken, dynamische landen ook in Oost-Europa kennen ook aanzienlijke kortingen in hoger onderwijs en onderzoek. Het is ongekend dat men in Helsinki in R&D en hoger onderwijs 1000 mensen op straat moet zetten. In andere landen, zeker in Zuid-Europa, is al sprake van een exodus van jong talent. Die krijg je bijna nooit meer terug als het na een tijdje weer beter gaat in een land. Dit is afbraak voor de lange termijn.”
Knap werk
Nederland is hier een lichtpunt in Europa. Het EU-voorzitterschap wordt alom als een groot pluspunt gezien. “Van meet af aan heeft Nederland ‘open science’ als het agendapunt naar voren gebracht,” noteert Deketelaere vanuit Brussel. Rutte’s speech op de Hannover Messe zette dat nog eens voluit op het wereldpodium op de agenda: ‘sharing knowledge, not hoarding it.’ “Knap werk.”
Van der Zwaan hoopt dat dit dezer dagen in de Europese ministerraad dan nu ook echt ‘erdoor komt’. Open access is daarbij de eerste prioriteit op de weg naar open science. “Dat eerste is the proof of the pudding voor dat tweede. Het zal uiteindelijk gaan om stevige implementatie. Dan zeg ik ‘chapeau’. Als dat zo op tafel komt, dan verdient het kabinet echt de lof die in heel Europa al klinkt. OCW heeft hier knap werk geleverd.”
De LERU ziet zijn taak daarbij scherp voor zich. “Wij moeten continuïteit bewaken. Duidelijkheid ten aanzien van open access, uiteraard! Na Nederland zijn Slowakije en Malta EU-voorzitter en dan is het van groot belang dat dit met hen tot echte implementatie komt. De ‘troika’ van hen met Nederland erbij moet daartoe actief blijven,” zegt Deketelaere.
Gesloten front
Dat blijkt. Midden in het Brexit-gedoe maakt Elsevier ruzie met de Britse universiteiten over open access. “Hetzelfde als bij ons gebeurde,” zegt Van der Zwaan. “Ze hebben weinig geleerd, lijkt het, van de confrontatie met Nederland,” noteert Deketelaere puntig. “Bij u kwam er een gesloten front en dat kunnen andere landen meteen van u leren. Niet alleen de bibliothecarissen maar ook de CvB’s en presidenten trokken één lijn. Als de kracht hiervan nu ook doorklinkt in de conclusies rond ‘open science’ in de Europese ministerraad, dan is dat heel sterk. En ook heel mooi.”
Europa moet dan zelf nog heel wat doen, trouwens. Op lauweren rusten zal niet kunnen. Deketelaere wijst er toch maar even op dat Moedas pleit voor meer ‘open’ op vele terreinen. Access, science, ook data. Hem gelooft de kennissector daarbij wel, maar elders in de Europese Commissie valt nog een hoop te doen. “Rond data protection en copyright worden wij geconfronteerd met heel veel regels en nieuwe belemmeringen.”
Een voorbeeld dat voor de top van de wetenschap juist nu telt. Die regels maken dat namelijk multinationale teams van onderzoekers en triple helix verbanden het zeer lastig hebben. “Onze kracht is nu juist dat we met elkaar kennis ontwikkelen, met elkaar publiceren.”
