Beroepsethiek als bijzaak
BIOS interviewde dertien vertegenwoordigers van acht bachelorprogramma’s en acht masterprogramma’s bestuurkunde in Nederland. De conclusies zijn scherp. “Studenten worden nauwelijks ondersteund in een morele vorming tot een goede publieke professional.”Dat er weinig aandacht voor ethiek is, ligt volgens het rapport vooral aan een gebrek aan prioriteit. “De grootste belemmering is de weerstand tegen een meer normatieve, praktische en vormende invulling van ethiekonderwijs. Het resultaat is dat studenten onvoldoende meekrijgen om ‘ethisch startbekwaam’ aan een carrière in of voor de overheid te beginnen.”
In het rapport ‘Beroepsethiek in het onderwijs: van bijzaak naar Bildung’ wordt geconstateerd dat er nog veel ruimte voor verbetering is. BIOS – onderdeel van het CAOP – doet daarom zeven aanbevelingen aan opleidingen, beleidsmakers en overheidswerkgevers.
1 Neem verantwoordelijkheid
Omdat het merendeel van de studenten bestuurskunde niet als wetenschapper aan de slag zal gaan, maar in een ander beroep terecht zal komen, hebben de opleidingen op het gebied van beroepsethiek een morele verantwoordelijkheid, zo stelt het rapport. De kans is groot dat dit bij de overheid zal plaatshebben. Opleidingen moeten daarom “studenten meegeven wat voor ambtenaren en bestuurders integer gedrag inhoudt.”
Volgens het rapport is “het onderwijs een deel van ons nationaal integriteitssysteem. Zonder goede vorming, geen goede bestuurders of ambtenaren. Het merendeel van de opleiders erkent gelukkig deze verantwoordelijkheid en geeft aan dat zij meer willen doen aan beroepsethische vorming.”
2 Durf normatief te zijn
Eén van de naar voren komende kritieken is het gebrek aan normativiteit van ethiek in de bestuurskundeopleidingen. Ethiekonderwijs is in zekere zin vrijblijvend. BIOS stelt “dat studenten gevormd moeten worden in de ambtelijke moraal. Welke regels gelden er, welke houding wordt verwacht, welke waarden zijn belangrijk? Zonder begrip van de ambtelijke moraal is beroepsethiek niet mogelijk.”
BIOS bepleit daarnaast meer aandacht in de opleidingen voor “de algemeen morele houding van studenten, zoals commitment en verantwoordelijk zijn naar de opleiding, afspraken nakomen, samenwerken, feedback geven. Een algemene morele houding ondersteunt immers elke professionele ethiek. Dit is al mogelijk vanaf het eerste bachelorjaar.”
3 Ontwikkel praktische vaardigheden
Ontwikkeling van die morele houding betekent ook dat er meer praktisch gekeken gaat worden naar hoe dit te bereiken. Het ethiekonderwijs op universiteiten is volgens BIOS erg intellectueel van insteek. “Studenten leren ethische theorieën en moreel redeneren. Een beroepsethische houding ontwikkelt zich echter door learning by doing.”
BIOS ziet dit bij bestuurskunde vaak ontbreken. “Laat studenten door middel van stages, praktijkopdrachten, rollenspellen en simulaties oefenen in en reflecteren op morele kwesties en dilemma’s.“
4 Zorg voor een vak ethiek
Een manier om dat te bewerkstelligen is het verplicht stellen van een vak ethiek waarin relevante kennis en ethisch vocabulaire mee te geven. Studenten leren daarmee “expliciet spreken en denken in termen van regels, waarden, plichten en deugden.” Volgens BIOS kan deze basiskennis ook “ via alternatieve leermethodes worden aangeboden, zoals online video’s en ethiekcolleges.”
Om studenten echt kennis en voeling te laten krijgen met de thematiek is het zaak om ethiek pas in het derde jaar van de bachelor of het masterjaar te onderwijzen, stelt BIOS. “Ondanks de beperkte ruimte in het curriculum benadrukken we het belang van een apart vak in elk van beide leerjaren. Niet alleen is herhaling en verdieping gewenst. Het is ook noodzakelijk vanwege de in- en uitstroom tussen bachelor en master.”
5 Kies een integrale aanpak
Omdat ethiek volgens de onderzoekers iets is dat het hele curriculum en de opleiding aangaat, is een integrale aanpak gewenst waarin alle docenten een bijdrage leveren. Dat gebeurt momenteel nog nauwelijks. Vakdocenten ervaren het (mogelijk) als een extra taak, hebben het idee dat ethiek een abstract onderwerp is, of vinden het te filosofisch.”
Hier ligt een rol voor de docent beroepsethiek die andere docenten kan ondersteunen. “Denk je bijvoorbeeld na over de financiële implicaties van een beleidskeuze, neem dan ook de morele implicaties mee: wat verwacht de burger? Wat moet je doen als overheid in voorbeeldrol? Ontstaan er onwenselijke integriteitsrisico’s? Hoe moet je omgaan met de spanningen tussen verschillende waarden van goed bestuur?”
6 Beleidsmakers: doe vervolgonderzoek
BIOS ziet het rapport als een eerste verkenning naar aandacht voor ambtelijke ethiek en roept beleidsmakers het onderwerp op te pakken en onderzoeken. “Hoe kunnen scholen en instellingen bijdragen aan de morele vorming van studenten en professionals? Welke leerdoelen willen we hierbij meegeven, en welke morele competenties verwachten we van starters op de arbeidsmarkt? We roepen beleidsmakers daarom op tot het organiseren van vervolgonderzoek, dat meer voeding, richting en nuance kan geven aan de maatschappelijke discussie die hierover nu al gaande is.”
7 Overheid: versterk de introductiecursus
Volgens BIOS moeten overheidsorganisaties zich realiseren dat momenteel de educatie van integriteit nog beperkt is. “Zij kunnen niet verwachten dat afgestudeerde studenten ethisch startbekwaam zijn zodra ze in dienst komen. Het vereist dus een extra inspanning om nieuwe collega’s op voldoende moreel niveau te krijgen. Op korte termijn is extra aandacht voor een introductiecursus noodzakelijk. Hierbij bevelen we aan dat er ook uitgebreid aandacht is voor de regels, normen en waarden van goed ambtenaarschap.”
Het volledige rapport is hier te lezen
